Үлэҕэ сэрэхтээх буолуу
Ханнык баҕарар илиинэн үлэлэнэр бары үлэлэр бэйэлэригэр аналлаах сэрэхтээх буолууну тутуһа сылдьары ирдииллэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэригэр аан бастаан сэрэхтээх буолуу быраабылаларын үөрэтэрэ, билэрэ эрэйиллэр.
Оҕо оҥорор бастакы ситиһиитинэн ханна эрэ үөһээ ыттан тахсыыны кыайыыта буолар. Аан бастаан дьыбааҥҥа, онтон ороҥҥо ыттан тахсыыта улахан ситиһиини оҥоруутун үөскэтэн үөрүүнү аҕалар. Онтон салгыы олоппоско салҕанан остуолга тахсыыны баһылыыр кэмэ тиийэн кэлэр. Бу ситиһиини оҥороругар көмөлөһөн, көрдөрөн биэрэн сэрэнэргэ үөрэтэн биэрии хайаан да эрэйиллэр.
Үлэһиттэр хаһан баҕарар үөһээ ытталлар. Туох эрэ үрдүгэр тахсан үлэлээһин хаһан баҕарар баар буола турар. Манна кырыыһаттан хаар күрдьүүтүн үлэтэ ордук сэрэхтээх. Кырыыһаҕа сылдьарга страховка быалаах сылдьыы ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.
2016 сыллаахха балаҕан ыйын 10 күнүгэр Мирнэй куоракка 197 квартиралаах дьиэ тутуутугар бетон кирилиэс көтөҕөр кыраантан төлө түһэн икки киһини, биригэдьиири уонна сварщигы өлөрбүтэ. Бу ыар быһыы үлэҕэ сэрэхтээх буолууну тутуспаттан тахсыбыт.
Кэнники кэмҥэ араас үөрэхтээхтэр элбээһиннэриттэн кумааҕыны суруйар, бэрийэр уонна компьютер үлэһиттэрэ биллэ үксээннэр үлэҕэ сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрэ хаалбыт, оҕону үөрэтиигэ туттуллубат курдук буолан сылдьаллар. Үлэҕэ сэрэхтээх буолуу диэн киһи буолуу үөрэҕин тутаах салаата буолар. Киһи буолуу үөрэҕин үлэһиттэр арыйбыттар уонна туһана сылдьаллар. Ол иһин үлэһиттэр көрсүө, сэмэй буолуу сыыһа-халты туттунууну аҕыйатарын билэннэр оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ кыра эрдэҕиттэн туһаналлар.
Ханнык баҕарар үлэ бэйэтигэр сөп түбэһэр сэрэхтээх буолууну ирдиирэ туох тэриллэр туттуллалларыттан көрөн уларыйан биэрэл-лэрин туһаныы эрэйиллэр. Биһиги ол иһин аан бастаан үлэҕэ ханнык тэриллэри туһанартан хайдах сэрэнэри үөрэтиэхпит:
1. Уһуктаах, биилээх тэриллэринэн туһаныы.
2. Электрическэй уотунан үлэлиир тэриллэри туһаныыга сэрэнии.
3. Араас тиэхиникэлэри сэрэхтээхтик туһаныы.
Бу туттуллар тэриллэртэн сэрэхтээх буолуу уратылара уларыйан иһэллэрин арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:
1. Дьиэҕэ саамай туттуллар уһуктаах тэриллэринэн иннэ, кып-тыый уонна быһах буолаллар. Иннэни оҕо таба тутар буоллар эрэ боруобалаан көрүөн сөп. Уһугунан кыратык тарбаҕын дьөлө анньан кэһэтэн үөрэтэн биэрдэххэ иннэттэн сэрэнэрэ улаатар. Ону-маны кырыйа үөрэтиигэ оҕоҕо кыптыый туох кутталлааҕын, кумааҕыны тутар тарбаҕы быһан кэбиһиэн сөбүн биллэрии эрэйиллэр. Оҕо кумааҕыны быһарыгар, ас бэлэмнии үөрэнэригэр быһаҕы хайаан да туһанар. Быһаҕы угуттан эрэ тутулларын, уһугуттан уонна биититтэн хайаан да сэрэниллэрин, тарбаҕынан сотуллубатын өйдөтөн биэрэ сылдьыы туһалыыр. Ол курдук, оҕо тугу истибитин үгэс оҥостунуор диэри элбэхтэ хатылаатахха, этэ сырыттахха табылларыттан сахалар “Сүүстэ этии” диэн үөрэҕи туһана сылдьаллар.
Киһиэхэ быһаҕы биэрэргэ тутааҕынан уунан бэриллэр, ол барыта атын киһи быһаҕы ыларыгар биититтэн тутан кэбиһиэн сөбүттэн харыстыырга аналланар. Быһах биитин тыытыллыбат, тарбаҕынан сотуллубат, тылынан салаабакка эрэ тугунан эмэ атынынан олус сэрэхтээхтик соторго уонна сууйарга оҕо улаатан иһэн үөрэнэрэ туһалыыр. Быһаҕынан тугу эмэ быһарга ону тутар илиини ордук сэрэниллэр. Остуол сирэйин быһыта сотон кэбиспэт туһугар аналлаах хаптаһыны ууран туһаныллар. Тарбах кыратык быһыллан хаан тахсыыта оҕону сэрэхтээх буолууга түргэнник үөрэтэр.
Биилээх тэриллэргэ сүгэ уонна эрбии эмиэ киирсэллэр. Оҕо улаатан иһэн сүгэнэн тутта үөрэнэр буоллаҕына, эрбиини туттарга кыра эрдэҕиттэн үөрэниэн сөп. Эрбии биитэ ордук улахан сэрэхтээх буолууну ирдиир, ол курдук эрбээн эрдэххэ туора халтарыйан ойоҕоһунан баран хаалара тутар илиини эчэтиэн сөп.
2. Аныгы дьиэ электрическэй уота суох табыллыбат. Оҕону кыра эрдэҕиттэн электрическэй уот розеткатыттан уонна проводтан сэрэхтээх буолууга үөрэтии эрэйиллэр. Тугу да розетка үүтүгэр укпат буоларыгар анаан эрдэттэн үөрэтиллэр, элбэхтэ этэн такайыллар.
Оҕону электрическэй уот проводтарын барыларын тыыппат буол диэн үөрэтии туһалаах. Ол барыта холбонон турар проводтар туоктаах буолуохтарын сөбүттэн сэрэтэн оҥоруллар быһыы буолар. Электрическэй уоту туһаныыга ордук сэрэхтээҕинэн вилканы розет-каҕа угуу буолар. Вилканы тутуллар сириттэн эрэ тутан розеткаҕа угуллар уонна тууран ыларга эмиэ онтон туттахха эрэ табыллар. Проводтан тутан тардыы букатын бобуллар, быстан, изоляцията алдьанан хаалыан сөбө ордук кутталы үөскэтэр. Биир розеткаҕа аһара элбэх ититэр тэриллэри холбооботоххо табыллар. Бу быһыы ханнык эрэ холбонууга, проводка туок нагрузката аһара элбээн хаалыыта үөскүүрүттэн харыстаныы буолан туһалыыр.
3. Дьиэҕэ араас тиэхиникэ элбэх. Өтүүктэн саҕалаан холодиль-никка диэри тэриллэр бары ыалларга бааллар. Дьиэни ититэр тэриллэри, өтүүк итийэр сирдэрин тарбаҕынан таарыйарыттан оҕо сэрэнэригэр анаан тарбаҕын төбөтүн кыратык хаарытан үөрэтии туһалыыр. Аналлаах тутааҕыттан эрэ тутуу итиигэ сиэппэти хаач-чыйарын эрдэттэн билэрэ эрэйиллэр. Ону тэҥэ, розеткаҕа холбонор проводын эрийэн кэбиспэккэ кыһаннахха табыллар. Пылесос бэйэтэ улахан куттала суох тэрилгэ киирсэр эрээри, соһулла сылдьар провода сэрэхтээх буолууну, тардыалаабаты уонна эрийбэти ирдиир.
Онон бары үлэлэргэ барыларыгар, дьиэ иһинээҕи үлэлэргэ эмиэ сэрэхтээх буолуу аналлаах үөрэҕин оҕо улаатан истэҕинэ үөрэтэн биэрэн иһии таба туһанарыгар тириэрдэр. (1,61).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.