Үлэһит буор куттаах киһи
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн үлэ эмиэ икки аҥы арахсар:
1. Оҥорон таһаарар үлэ. Бу үлэни үлэлээһин барыһы киллэрэн сайдыыны, тупсууну аҕалыыга туһалыыр.
2. Көмө үлэлэр. Бу элбэх ахсааннаах үлэлэр барыһы киллэрэр үлэни оҥорор дьон олохторугар, үлэлэригэр көмөнү оҥороллор.
Үлэ бу биллэр уратылара ырыынак кэмигэр чуолкайдык арыллан тахсаллар. Ырыынак олоҕо кытаанах тутулуктардаах. Барыһы киллэрэр үлэ, ол киллэрбит барыһын суотугар сайдар кыахтанар, онтон барыһы киллэрбэт үлэ кыайан сайдыыны аҕалбатыттан хаалан иһэр аналланар уонна үлэ бастакы көрүҥүттэн тутулуктанар.
Үлэни хайдах үлэлииртэн хаачыстыбата, оҥорон таһаарыыта улахан тутулуктаах. Хаачыстыба диэн нуучча тыла үлэни хайдах оҥорууну быһаарыыга туттуллан; табыллар, тупсубут, сатанар диэн саха тылларын холбуу ылан быһаарарынан оннун булуммут.
Үлэһиттэр үлэни оҥорорго баҕа санаалара төһө элбэҕиттэн көрөн икки аҥы арахсаллар:
1. Сүрэхтээх үлэһиттэр.
2. Сүрэҕэ суох үлэһит.
Киһиэхэ үлэлииргэ баҕа санааны өссө кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ оҥорон иҥэрэн биэрии туһалааҕын сахалар билэллэр уонна оҕо ийэ кутун иитиигэ, буор кутун үөскэтиигэ туһаналлар. (1,24).
Туһа киһитэ буолан кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн үгэстэри иҥэриммит киһи үлэлииргэ баҕа санаалаах, сүрэхтээх үлэһит буолар кыахтанар. Үлэлииргэ баҕа санаалаах киһи ханнык баҕарар үлэни бэйэтэ булан үлэлиир, тугу эмэ туһалааҕы, үчүгэйи оҥорор кыаҕа улаатар. Куруук илиитин араарбакка бииртэн-биир үлэни булан үлэлии сылдьар киһи үлэһит диэн ааттанар. Ол аата үлэлии сылдьара үөрүйэх буолбута быһаарыллар.
Сүрэҕэ суох үлэһит ким эрэ соруйбутун нэһиилэ толоруон, атыттарга хамначчыт буолуон сөп. Үлэлииргэ баҕа санаата суоҕуттан бэйэтэ үлэни булан үлэлиирэ кыаллыбатын тэҥэ, бытаан, сыылба үлэһит буолар. “Саллаҥныыр эрэ” диэн нэһиилэ хамсанан үлэлээбитэ буолар киһини этэллэр. “Саллаҥ үлэ” диэн чаһыынан кэмнэнэр, тугу эмэ оҥорбута буолар үлэ ааттанар.
Үлэлииргэ баҕа санаата суох, үлэлиэн, хамсаныан баҕарбат киһи дьадаҥы буор куттаах киһи буолар. Үүрүллэ сылдьан тугу эмэ үлэлээбитэ буолара, аны табыллыбакка хаалара элбэҕиттэн туһаны оҥороро отой аҕыйах буолуон сөп.
Оҥорбут үлэлэриттэн киирбит барыһы табан туһаналларыттан эбэтэр ыскайдаан, суох оҥорон кэбиһэллэриттэн көрөн үлэһиттэр эмиэ икки аҥы арахсаллар:
1. Кыанар үлэһиттэр.
2. Дьадаҥы үлэһиттэр.
Футболга элбэх кыайыылары ситиһэн киллэрбит барыһын таба туһанан Пеле диэн аатырбыт футболист баай киһи буолбута, онтон бииргэ сылдьан кыайыылары аҕалсыбыт табаарыһа Гарринча тугу булбутун барытын ыскайдаан, күүлэйдээн суох оҥорон кэбиһэриттэн дьадаҥытынан өлбүтэ биллэр.
Былыргы кэмнэргэ, ол аата ыраахтааҕы баарын саҕана саха дьонун үгүстэрэ бэйэлэрин кыанар хаһаайыстыбалардаах ыаллар эбиттэр. Бу үлэлэригэр оҕолорун кыраларыттан көмөлөһүннэрэн, үлэлииргэ үөрэтэн үгэстэри иҥэрэн биэрэн улаатыннаран көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сайдан иһэллэрин ситиһэллэрэ. “Төрүт уус ыал” диэн этии үлэһит ыаллары арааран быһаарыыттан үөскээбит.
Билигин ырыынак кэмигэр сахаларга сайдыыны ситиһии суола диэн алаастарынан тарҕанан кыахтаах хаһаайыстыбалары тэринэн, ыалларынан тус-туспа олоруу буолар. Сири бас билии бэйэтэ улахан баай буоларын табан туһаныы эрэйиллэр кэмин ырыынак олоххо киирбитэ аҕалла. Куруук үлэлии сылдьар төрөппүттэрин көрөн оҕо үтүктэн үөрэнэн үлэһит киһи буола улаатара аймахтар сайдан, элбээн иһэллэрин үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр.
Атын дьоҥҥо үлэлээһин хамнас төһө улаханыттан биллэр тутулуктаах. Ылар хамнас төһө улахана үлэни таһаарыылаахтык үлэлииртэн быһаччы тутулуктанар. Элбэх хамнастаах үлэһит кыанар ыалларга киирсиэн сөп.
Үлэһиттэр олохторо ылар хамнастарыттан быһаччы тутулуктанан хаалара хаһан баҕарар баар буола турар. Аҕыйах хамнастаах үлэһиттэр дьадаҥы үлэһиттэргэ киирсэллэр.
Үлэһит буолуу элбэхтик хамсаныылары оҥорорго тириэрдэрэ киһи этин-сиинин эрчийэн уонна өйүн-санаатын дьарыктаан иһэр. Өй-санаа дьарыктаныыта диэн киһиэхэ тулууру уонна буор куту үөскэтии буолар. Эр киһи үйэтин тухары үлэлээн, элбэх араас хамсаныылары оҥорон үөрүйэхтэрэ үөскээннэр буор кута кырдьыар диэри сайдан иһэр. Эр киһи сайдыылаах буор кутун ыраас кыыһы ойох ыллаҕына оҕолоругар биэрэр кыахтанарын туһаныы эрэйиллэр. Төрөөбөт кэмигэр тиийбит уонна эр киһитин сөбүлүүр дьахтар эдэри ойох ыларыгар көмөлөһөн биэриэ этэ.
Үлэһиттэр оҥорбут үчүгэй быһыыларын үтүктүүттэн, холобур туттууттан киһи быһыыта диэн үөрэх үөскээбит. Ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥордоххо таба буолан тахсарын туһаныы сыыһа-халты оҥорууну суох оҥорор. Бу үөрэх сахалыы таҥара үөрэҕин төрүтэ буолан Аан дойдуга тарҕаммыт.
Сэбиэскэй былаас диэн ааттаах биир партия салайар диктатуратын кэмигэр бары-барыта босхо буолуо, “коммунизм” кэлиэ диэн быстах санаалаах атеист буолан хаалбыт дьадаҥы дьону албыннааннар, үөрэҕи эрэ эккирэтиини өрө тутаннар, үлэни быраҕалларыгар тириэрдибиттэрэ, үлэни үлэлииргэ сайдыылаах буор кут баара туһалыырын букатын да умуннарбыттара.
Билигин ырыынак кэмигэр элбэх таһаарыылаахтык үлэлиир дьон бааллара эрэйиллэр буолла. Кыахтаах үлэһиттэр тиийбэттэриттэн кэлиилэр элбээн иһиилэрэ үөскээбитэ сотору кэминэн салайар былааһы былдьаһар араас хамсааһыннарга тириэрдиэн сөп..
Үлэһит киһи оҥорон таһаарыыта табыллыыны, сөп түбэһиини, нэми тутуһууну үөскэтэр уонна төһө табыллан тахсарынан олоххо туһаны оҥорон сайдыыны аҕалар.
Үлэһит эр киһи сайдыылаах буор кутун ыраас кыыһы ойох ыллаҕына эрэ кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы биэрэр кыахтанара сайдыыны ситиһии бэриллэрэ түргэтиирин үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр. Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу эр киһи сайдыылаах буор кута оҕолоругар бэриллэн иһэрин үөскэтэрин билигин ырыынак кэмигэр олоххо киллэрии ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Омук сайдыыны ситиһэригэр ыал буолуу үгэстэрин тутуһан, кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэн сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтүү бастакы оруолу ыларын ситистэххэ эрэ кэлэр көлүөнэлэр сайдыылара салҕанан иһэр кыахтанар. Дьахтар олоҕун сыалын ситиһиитэ оҕото оҥорор туһалаах үлэлэринэн сыаналанар.
Үлэ эрэ омугу сайыннарарын билиннэххэ табыллар, ол аата дьон эттэрин-сииннэрин тупсуутун уонна өйдөрүн-санааларын сайдыытын үлэ холбуу оҥороруттан омукка сайдыыны аҕалар. (2,78).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.