Үлэ сиэрэ
Бука бары үгүс саҥаны айыыны оҥорон, үлэни сайыннара охсор санаабыт элбээн сылдьар. Ол эрээри, биир эмэ талааннаах киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорууга тириэрдэрэ олоххо сайдыыны аҕалар, онтон атыттар, элбэхтэр оҥоро сатыыр саҥаны айыыларыттан үгүс өттүлэрэ табыллыбаккалар, са-таммаккалар уонна айыыны оҥоро сатааһын тиэтэйиини, урутаан түһүүнү үөскэтэриттэн, сыыһа-халты туттунууну үксэтэн куһаҕаны аһара элбэтэн кэбиһэллэр. Ону таһынан, анаан-минээн куһаҕан буол-лун диэн оҥорооччулар суох буолаллара биллибэт.
Айыыны оҥоруу диэн дьон билбэттэрин, оҥорботторун аан бас-таан оҥоруу буолар. Өй-санаа аһара барыыта саҥаны айыыны оҥоруу элбээһинигэр тириэрдэр уонна сиэри таһынан барыыны үөскэтэр. Ол иһин саҥаны айыыны оҥоруу икки өрүттэнэр:
1. Киһи үчүгэй, үрүҥ, туһалаах айыыны оҥоруута.
2. Киһи куһаҕан, хара, буортулаах айыыны оҥорон кэбиһиитэ.
Бары оҥоро сатыыр саҥаны айыыларбыт үчүгэй, туһалаах буолан тахсыахтара диэн санаабыт баһыйар курдугун иһин, дьиҥнээҕэр оннук буолбатах. Олоххо туһалаах айыыны оҥоруу олус элбэх үлэттэн тах-сарынан биир эмэ сатанар, табыллар. Өй-санаа бу уратытын туһалаах саҥаны айыыны оҥорон патены, сертификаты ылбыт дьон отой аҕыйахтара биллэрэр. Төһө даҕаны анаан-минээн куһаҕан айыыны оҥорооччулар аҕыйахтарын иһин, элбэх “үчүгэй” буолуо диэн быстах санааттан оҥоро сатааһыннар табыллыбакка, сатаммакка хаалалларын уонна киһи сыыһа-халты туттунарыттан куһаҕаны үксэтэн кэбиһэрин сахалар билэллэриттэн айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлүнэн туһана сылдьаллар. Айыыны оҥоруу диэн киһи өссө оҥорон көрө илик ураты быһыыта буолан сиэри таһынан барар, дьон олохторугар тутуһа сылдьар үйэлээх үгэстэрин уларытар, хаалларар. Ол курдук, сиэр диэн үйэлэргэ үөскээбит үчүгэй үгэстэри түмэринэн, киһи сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар аналлаах өй-санаа хааччаҕа буоларын тутуһа сылдьыыны саҥаны айыыны оҥоруу суох оҥорор.
Үйэлэрин тухары кумааҕыны эрэ бэрийэр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар киһи сыыһа-халты туттунан элбэх куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин билбэт буолан хаалбыттар. Кинилэр бу, айыыны оҥоруу үлэтин уратытын, киһи үчүгэйи тэҥэ, куһаҕаны эмиэ оҥорорун син билэр эрээри, билбэтэҕэ буола сылдьан үлэни, туһа-лааҕы оҥорор сахалары барыларын албынныыллар.
Туох эрэ үчүгэйи, уратыны оҥорор курдук санааларыттан элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар уонна айыыны оҥоруу “үчүгэй” эрэ буолар диэн этэннэр үлэһиттэри, саха дьонун барыларын албыҥҥа киллэрэ сатыыллар эрээри, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да уларыйбат, суох буолбат. Ол иһин бу, “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа, албын үөрэҕи хааллардахха, тохтот-тоххо, сахалыы өй-санаа үөрэҕэ оннун булара ситиһиллэр.
Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын үлэни оҥоруу үөскэппитэ чахчы. Олус былыргы кэмнэртэн үлэлии үөрэммит сахалар сыыһа-халты туттунууттан харыстанар сыалтан сиэри үөскэтэн туһаналлар. Ол курдук, үлэҕэ үөскээбит, туһаны аҕалбыт быһыылары хос-хос хаты-лаан оҥоруу, олору туһана сылдьыы үгэһи үөскэтэрин дьон үксэ туһаннахтарына сиэргэ кубулуйар. (1,17).
Үлэҕэ үөскээбит үчүгэй, туһалаах үгэстэр үлэ сиэрин үөскэтэллэр. Бу үөскээбит үгэстэри таһынан барыы, ол аата айыыны оҥоруу үлэҕэ тосту уларыйыылары киллэрэриттэн, туох содуллаах буолан тахсара биллибэтиттэн, аан маҥнай хааччахтаннаҕына эрэ табыллар.
Сэбиэскэй былаас холкуостары тэрийэн, дьону бииргэ үлэлэтэн урукку үлэ сиэрин уларытан саҥаны, бииргэ үлэлээһин сиэрин үөс-кэппитэ. Элбэх араас дьону бииргэ түмэн үлэлэтии уустугун Күндэ “Солооһун” диэн сэһэнигэр сиһилии суруйбута. (2,51).
Үлэҕэ уларыйыылары эрдэттэн бэлэмнээн, өр кэмҥэ боруобалаан, үчүгэйэ чахчы быһаарыллыбытын кэннэ киллэрии туһаны оҥорор. Дьону холкуостарга түмэн үлэлэтии уһун сэрии кэмигэр аһылыгы быһаччы хомуйан ылыыга улаханнык, үчүгэйдик туһалаабыта. Саха сиригэр холкуостаахтар бэйэлэрэ хоргуйан өлүөхтэригэр диэри үлэ-лээбиттэрэ, астарын барытын кэриэтэ армия туһугар диэн хомуйан ылаллара. Сэриилэһэр армия аһынан, таҥаһынан толору хааччыллы-быта эрээри, элбэх үлэһиттэр хоргуйан өлбүттэрэ.
Сэрии кэнниттэн дьон олоҕо сыыйа тупсан, көнөн барбыта, үлэҕэ чэпчэтиилэр, оҥоруллуохтаах былааннары кыччатыылар киирбиттэрэ. Дьон бары үөрэҕи ситиһэннэр, өйдөрө-санаалара сайдан үлэлээн тугу оҥорбуттарыттан бэйэлэрэ туһамматтарын билэннэр, аанньа үлэлээ-бэттэрэ үөскээн, сэбиэскэй былаас эстибитэ.
Хас биирдии үлэ көрүҥэр үйэлэргэ үөскээбит үгэстэри тутуһууттан сиэр үөскээн олохсуйар. Атынан, көлөнөн үлэлээһин бу сүөһүлэри көрүүттэн-истииттэн тутулуктааҕынан туспа уратылардааҕын тутуһуу эрэйиллэр. Уһун сайыны быһа от охсуутугар үлэлээбит аттар быһа түспэккэ, көнөн туораатахтарына от оҕустарааччы сиэри тутуһан, атта-рын үчүгэйдик көрөн, аһатан, үлэлээбитэ быһаарыллар.
Олоххо уларыйыылар киириилэрэ сиэри эмиэ уларытар. Суоппар үлэтин ырытан уларыйыылар киириилэрин быһаарыахха сөп. Суолга хайдах айанныыр туһунан араас суол бэлиэлэрэ уонна быраабылалара ыйан биэрэ сылдьаллар. Ол аата суолга абаарыйа тахсыбатын диэн суоппардарга эрдэттэн ыйан биэрии оҥоруллар. Бу знактар суолунан айанныырга сөп түбэһэр хааччахтары оҥороннор, аһара барыылары тохтотоллоруттан, абаарыйалар аҕыйыылларыгар тириэрдэллэр. Суол знактара, быраабылалара айан сиэрин үөскэтэллэр. Олор ыйан биэ-рэллэрин тутуһан айаннаатахха айан табыллар, сэрэхтээх буолар кыах-танар. Бу быраабылалар элбэх массыыналар биир айан суолунан тапсан айанныылларын тэҥэ, туора суолга этэҥҥэ аасыһалларын үөскэтэн, абаарыйалар аҕыйыылларын хааччыйаллар.
Сиэри тутуспат буолуу ханнык эрэ содулга түбэһиини үөскэтэр. Суол быраабылаларын тутуспакка аһара түргэнник айаннааһын соду-лу үөскэтэн абаарыйаҕа түбэһиигэ тириэрдиэн сөп.
Араас үлэҕэ барыларыгар аналлаах сиэр үөскэтиллэн сыыһа-халты туттунартан харыстыыр. Ханнык баҕарар үлэ сиэрин тутуһа сылдьыы хаһан баҕарар ирдэнэр көрдөбүл буолар. Аныгы сайдыылаах үйэҕэ хас биирдии үлэ сиэрэ барыта сурукка киирэн техника безопасности диэн ааттанар уонна үлэлиир киһи барыта тутуһар сокуонугар кубулуйан сылдьар. Ханнык баҕарар үлэҕэ барытыгар аналлаах техника безо-пасности суруллан туттулла сылдьарын тутуһуу ирдэнэр. Хас биирдии үлэҕэ киирээччи ону үөрэтэрэ, билэрэ эрэйиллэр, олор сыыһа-халты туттунуу үөскээн хааларын суох оҥорууга аналлаахтар. Ол аата, саҥа үлэһит үлэҕэ киириэн инниттэн, бу үлэ хайдах оҥорулларын, сиэрин билиитэ, үөрэтиитэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Үлэ төһө уустугурар, тиэхиникэтэ улаатар даҕаны үлэлиир киһи сэрэхтээх буолара, сыыһа-халты туттубата улаатан биэрэн иһэр.
Киһи тугу санаабытыттан талан, ырытан көрөрүн ай, айар диэн тыллар биллэрэллэр, онтон бу санаатын оҥорор быһыыга кубулут-таҕына, ураты, урут оҥорулла илик быһыы буоллаҕына саҥаны айыы буолан тахсар. Ол аата маҥнай саныыр, онтон ол санаабытын сиэргэ сөп түбэһиннэрэр, сиэри таһынан барбатын ситиһэр, онтон илэтигэр оҥорон таһаардаҕына сиэри тутуһар быһыы оҥоруллан тахсар. Са-наабыт санааны сиэргэ тэҥнээн көрөн оҥоруу сыыһа-халты буолан тахсарын аҕыйатар. Ол иһин киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар сиэри тутуһуу бастаан истэҕинэ табыллар.
Сиэри тутуһуу саҥаны айыыны оҥорууну суох оҥорор курдук санаа – сыыһа санаа. Сахалар саҥаны айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн этиини туһаналлар. Ол аата кэһиини, уларытыыны, саҥаны айыы-ны маннык оҥор диэн этэн, ыйан биэрии буолар. Олоххо улахан уопуттаах киһи саҥаны айыыны, уруккуну кэһиини маннык оҥор-доххо табыллар диэн этэн, ыйан биэриитин туһанан оҥоруллар айыы үчүгэй, туһалаах буолан тахсарын бу этии биллэрэр.
Киһи оҥорор быһыытын хааччахтаан, үчүгэй диэбит өттүлэригэр салайа сатааннар араас сокуоннары суруйан олоххо киллэрэллэр. Кумааҕыга суруллубут сокуоннар киһи санаатын буолбакка, оҥорор быһыытын хааччахтыы сатыылларыттан өйтөн-санааттан хойутаан, хаалан иһэр дьайыыны оҥороллор.
Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа, киһи оҥорор быһыыларыгар нэми тутуһарын үөскэтэр. Киһи тугу эмэ оҥоруон иннинэ, аһара барар санаатын хааччахтыыр, намыратар, оннун, сөбүн булларар, ол иһин сыыһа-халты, аһара туттунарын аҕыйатар аналлаах.
Онон үлэ сиэрэ диэн өйдөбүл дьон үлэни оҥоруохтарын иннинэ аһара бара сылдьар санааларын хааччахтаан оҥорор быһыыларын тупсарар, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр уонна үлэҕэ сэрэҕи үөскэтэн туһаны оҥорорун элбэтэргэ туттуллар. (3,44).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.
2. Күндэ. Кыыһар туҥат: Кэпсээннэр, хоһооннор, пьесалар, ыстатыйалар, ахтыылар. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1979. – 296 с.
3. Каженкин И.И. Сиэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.