Үлэ ыарахан
Үлэ эрэ омугу сайыннарар. Кыайыылаах, ол аата атыттары баһыйар үлэ омук сайдан иһиитин үөскэтэр. Үлэ туох эмэ олоххо туһалааҕы оҥорон таһаарар кыахтаннаҕына, кыайыылаах үлэ диэн ааттанар уонна сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр.
Үлэни, туһалааҕы оҥорон таһаарыыны омук дьоно сатаатахтарына, кыайдахтарына, атыттар ол кыайыыны, ситиһиини, сатабылы үтүктэн, кинилэр курдук буоларга баҕа санааны үөскэтинэн иҥэриннэхтэринэ омук ахсаана эбиллэр кыахтанарыттан сайдыыны ситиһэрэ кэлэр.
Үлэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Былыргы сахалар үлэни икки арааска араараллара:
1. Сылаас дьиэҕэ үлэлэнэр үлэҕэ дьиэ, хотон иһинээҕи үлэлэр барылара киирсэллэрэ.
2. Таһырдьа тымныыга үлэлэнэр үлэлэр.
Бу үлэлэртэн таһырдьа, түптэлэс тымныыга үлэлэнэр үлэлэр ордук ыараханынан ааҕыллан улаханнык сыаналаналлар этэ. Тымныыны чараас, куһаҕан таҥастаах киһи тулуйара да ыараханыттан таһырдьа өр сылдьыы бэйэтэ да эрэйдэниигэ тириэрдэрэ.
Былыргы кэмнэргэ уһун, тымныы кыһыннаах дойдуга уокка оттор мас бэлэмнээһинэ сүрүн үлэ буолара. Күҥҥэ биир сыарҕа кураанах маһы сиэн кэбиһэр сирэй оһоҕу тохтоло суох отторго анаан маһы бэлэмнииргэ элбэх үлэ эрэйиллэрэ. Ол иһин ыаллар хас да буолан кыттыһан, дьукаахтаһан олорон тымныы кыһыны туорууллара.
Тэйиччи алаастан оҕуһунан сүөһү сиир отун тиэйиитэ күн аайы үлэлэнэр үлэҕэ киирсэрэ эрээри, улахан сатабылы, сыарҕаҕа элбэҕи тиэйиини ирдиир этэ. Биир эмэ күн өрөөрү саппааһыра сатыыллара.
Дьон сүрүн үлэлэриттэн иллэҥсийэ эрэ түстэллэр бултуу сырыттахтарына табыллара. Бултааһын ол кэмҥэ эбиискэ аһылыгы булунууга тириэрдэриттэн уонна тирии таҥас буоларыттан бары алаастарынан тус-туспа олорор эрдэхтэринэ чугас эргин сылдьан бултааһын эбиискэ дьарыкка киирсэн бары бултууллара.
Сахалар “Үлэ ыарахан” диэн этэллэр. Үлэ бэйэтэ ыараханын таһынан үлэҕэ үөрэнии өссө ыарахан, уһун кэми ылар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр “Туһа киһитэ” буолан үлэлиир үгэстэри иҥэриннэҕинэ эрэ улаатан баран бэйэтин баҕатынан үлэлиир, үлэҕэ үөрэнэр кыахтанар. Өй-санаа сайдыыны ситиһэргэ аналлаах бу уратытын Кут-сүр үөрэҕин билэр сахалар оҕолорун иитэргэ, үөрэтэргэ туһаналлар.
Оҕо тулуура улааттаҕына эрэ үлэни кыайар, түмүгэр тириэрдэр кыахтанар. Саҕаламмыт үлэни тиһэҕэр тириэрдии, түмүктээһин диэн эбиискэ көрдөбүлү оҕо толоро үөрэннэҕинэ эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥороро табыллар.
Атаахтыы үөрэммит оҕо үлэлии үөрэнэрэ эрэйдээх, кыаллымыан да сөп. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр, сайдар кэмигэр атаахтаан, бэлэмҥэ үөрэнэн хааллаҕына, ол олохсуйан хаалбыт куһаҕан үгэһин хаалларан, умуннаран, саҥа үлэлиир үгэһи үөскэтэн биэрдэххэ эрэ үлэлииргэ баҕа санааланара кыаллар. Туһата суох, буортулаах үгэһи умуннаран, хаалларан баран саҥа, туһалаах үгэһи иҥэрэн биэрдэххэ эрэ эргэ үгэс уларыйара, умнуллара ситиһиллэн үчүгэй үгэс иҥэр уонна толоруллар кыахтанар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ бэрээдэги туттуһарга, үлэҕэ үөрэнэр, соннук үгэстэри үөскэтинэр аналлаах кэмнээх. Ол кэм оҕо атаҕар туран хаамары баһылаан ону-маны таскайдыыр, аҕалан биэрэр кэмигэр үөскээн кэлэр. Бу кэмҥэ оҕону сатаабаккын диэн туораппакка, атын хоско үүрбэккэ, батыһыннара сылдьан барыны-бары оҥотторо сатааһын соннук үгэстэри иҥэрэн биэрэрин туһаныы эрэйиллэр.
Саха дьоно бу кэми арааран билэн оҕо “Туһа киһитэ” буолар кэмэ диэн ааттыыллар. Оҕо тугу эмэ аҕалбытыттан бэйэтэ үөрэр, улахан киһи хайдах эппиэттиирин кэтэһэр. Үөрбүтү биллэрдэххэ, өссө хайҕаан биэрдэххэ төһөтө эмэ хатылаан оҥоруон, ол үчүгэй быһыытын үгэс оҥосторо өссө түргэтиэн сөп. (1,50).
Оҕону үөрэтии диэн тугу эмэ оҥотторо сатааһын, соруйан иһии буолар. Элбэхтик соруйар киһи оҕону үгүскэ үөрэтэрэ кыалларын тэҥэ, өссө түргэнник үөрэтиэн сөп. Бары төрөппүттэр оҕолоро кинилэр этэллэрин истэригэр, толороругар баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн дьарыктаныахха, элбэхтик соруйуохха уонна олору толотторон истэххэ, соннук үгэстэр үөскүүллэриттэн үлэҕэ үөрэнэрэ кыаллар.
Улахан, уопуттаах киһи эппитин, хайдах этиллибитин курдук толоро үөрэннэххэ эрэ үлэҕэ үөрэнии табыллар. Оҕо киһи эппитин истэн, ону толоро үөрэнэрин тэҥэ, табан, сатаан үлэлииргэ эмиэ үөрэнэр. Оҕо төрөппүтүн аҕа диэн ааттыыра үлэҕэ үөрэниини кытта улахан тутулуктаах. Аҕа диэн тыл төрөппүтү тэҥэ, үлэҕэ улахан уопуттааҕы эмиэ биллэрэрэ оҕону үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэргэ улахан туһаны оҥорор.
Үлэ ыарахан. Бөҕө эттээх-сииннээх, ыарыыларга ылларбат, кыахтаах, күүстээх дьон үлэни кыайаллар, атыттар ымсыырыахтарын курдук үлэни үлэлээн барыһы киллэрэллэр. Сатабыллаах, талааннаах дьон оҥорбуттарын, туппуттарын көрөн астыныы атыттар батыһыыларын, үтүктүүлэрин үөскэтэрэ омук ахсаана эбиллиитигэр тириэрдэр. Ол аата үчүгэйдик, таһаарыылаахтык үлэлиир омук дьонун атыттар үтүктэллэриттэн, эдэрдэрин оннук үлэлиигэ үөрэтэллэриттэн ахсааннара эбиллэрин ситиһэр кыахтаналлар.
Үлэни тулуурдаах, көрсүө, сэмэй киһи эрэ кыайа-хото үлэлиир кыахтанарын билэн көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕин олоххо киллэрдэххэ, үлэ сайдыыта ситиһиллэрэ табыллар. Араас үөрэхтээхтэр, чэпчэки үлэни көрдөөччүлэр, солумсахтар, тылга тииһээччилэр, урутаан түһээччилэр үлэни кыайан таһаарыылаахтык үлэлээбэттэр. Кыратык “шоу” курдук үлэлээбитэ буолан баран быраҕан кэбиһиэхтэрин сөп. Сахалар өй-санаа ити уратытын билэн оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.
Саха дьоно саамай сөбүлээбэт суоллара солумсаҕырыы уонна тылга тииһии буолар. Бииртэн биир саҥа үлэни саҕалаан баран быраҕаттаан, хаалларан иһииттэн уонна атыны саҕалыы сатааһынтан солумсаҕырыы аһара барыан сөп. Аһара элбэх солуну, саҥаны билэ-көрө сатааһын солумсаҕырыыны үөскэтэрин тыл үөрэхтээхтэрэ “сонун” диэн сахаларга суох тылы айаннар, анаан-минээн кистээн сылдьаллар, ол иһин билигин солумсах буолуу аһара баран хаалла, сэти үөскэттэ. Эдэрдэр барыга-бары солумсаҕыра, урутаан түһэ сатыыллара аһара элбээбитэ туһалаах үлэ хаалыытын, кыаттарбатын таһаарар. Тыа сирин ыарахан диэн ааттаах үлэтиттэн солумсахтар, сүрэҕэ суохтар, тылга тииһээччилэр аан бастаан бараллар. Ол иһин бу солун диэн тылы хайаан да оннугар түһэрии сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Тылга тииһии диэн былыргыттан баар, биллэр тылы араастаан уларытан, ньаамырҕаан, сыыбырҕаан саҥарыы ааттанар. Ханнык баҕарар үчүгэй тылы араастаан саҥаран суолтатын уларытан, намтатан кэбиһиэххэ сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ ийэ диэн оҕо өйүн-санаатын төрүттүүр тылбытын ньаамырҕаан саҥаран, “иньэ” диэҥҥэ уларытан суолтатын намтата сатыыллар. Бу дьон сахаларга куһаҕаны оҥороллоро кэлин элбээн сэти үөскэтэн, эдэрдэр сахалыы үөрэтэллэрин быраҕан эрэллэр. Ол иһин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны тохтотор кэм кэллэ.
“Үлэҕэ элбэх кэргэннээх үчүгэй, аска аҕыйах табыллар” диэн өс хоһооно үлэ уратытын, элбэх киһи үлэни кыайарын билииттэн үөскээбит. Үлэ диэн оҥорон таһаарыы, ол иһин үгүс киһи элбэҕи оҥороро үчүгэй, кыайыылаах, онтон аһааһын диэн үлэ оҥорон таһаарыытыттан туһаныы, көҕүрэтии буоларын, бу өс хоһооно биллэрэр.
Төһө да үчүгэйдик иһиллэрин, көстөрүн иһин омугу ырыа да, үҥкүү да, тыл үөрэхтээҕэ да сайыннарбаттар. Бу дьарыктар дьону сааратыы эрэ буолан тахсалларыттан уонна тылга тииһиигэ тириэрдэллэриттэн аһара бардахтарына омук эстиитэ, симэлийиитэ кэлиитин өссө түргэтэтэн кэбиһиэхтэрин сөп.
Туох эрэ дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон таһаарар үлэ эрэ омукка сайдыыны аҕалар. Киһи тугу эмэ оҥорбутун атыттар үтүктэр, батыһар кыахтарын үөскэттэххэ эрэ омук сайдар, ахсаана эбиллэр. Ол курдук, ыаллар кыра оҕолорун үөрэтэллэригэр, бу оҥоруллубуту, туһалааҕы холобур туттар, өссө хайгыыр кыахтаннахтарына эрэ, оҕо ону үтүктэн үөрэнэриттэн омук сайдара ситиһиллэр.
Дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор омугу холобур оҥостон үтүктэннэр атын ыаллар оҕолоро оннугу оҥоро үөрэннэхтэринэ, бу омук сайдар, ахсааннара эбиллэр кыахтанар. Омук сайдыыны ситиһэн иһэрин ахсааннара эбиллэриттэн булан быһаарыахха сөп.
Халлаан тымныйдар эрэ соҕуруу, сылаас дойдуларыгар баран хаалар үлэһиттэр омук сайдыытыгар холобур буолар кыахтара суох. Сахалар кыһыҥҥы тымныыга кыһаммакка үчүгэйдик үлэлииллэр диэн этиини киэҥник туһаныы атыттар үтүктэллэрин, батыһалларын үөскэтэриттэн омук сайдыыны ситиһэригэр кыах биэриэ этэ.
Билигин ырыынак кэмигэр ким кыахтаах, сатабыллаах үлэһитэ быһаарыллар кыахтанан сылдьар. Былыргыттан уус төрүттээх, сатабыллаах сахалар бу быһаарыылаах кэмнэргэ күүскэ үлэлээн-хамсаан биэрэн үтүө ааты-суолу ылынар кэмнэрэ кэллэ.
Аат-суол омук сайдыытыгар ылар оруола олус үрдүк. Үчүгэй ааттаах омук сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатар. “Албан аат, суон сурах түргэн кынаттаах”, “Ааты-суолу харыстаа” диэн өс хоһоонноро аат-суол омук сайдыытыгар ылар улахан оруолун быһаараллар.
Көрсүө, сэмэй, үлэһит сахалар кыайыылаах үлэһиттэрин биллэрдэхтэринэ ааттара-суоллара үрдээн атыттар үтүктэр, батыһар кыахтаннахтарына, ахсааннара бааһынайдарынан эбиллэн иһэрин ситиһиэхтэрин сөп.
Омук этин-сиинин бааһынайдар сайыннараллар. Ол иһин омук төһө элбэх бааһынайы бэйэтигэр холбуур уонна сахалыы саҥарарга үөрэтэр даҕаны, сайдар кыаҕа улаатан биэрэр. Саҥарар тылга эбии сайдыыны аҕалар тылы туһаныы сайдыыны ситиһии түргэтиирин үөскэтэр, онтон аһара сахатыйыыга төннө сатааһын, маат курдук тыллары оҥорон туһаныы сайдыыттан хаалан хаалыыга тириэрдэр.
Сахаларга былыр-былыргыттан туттуллар “Хааны тупсарыы” диэн этиини таба өйдөөн, омук этэ-сиинэ бөҕөргүүрүн атын омуктары кытта холбоһон ситиһэн истэххэ эрэ сайдыы, эт-сиин тупсуута уонна омук ахсаана эбиллиитэ үөскүүрүн туһаныы эрэйиллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар омук сайдыыта эмиэ сөп түбэһэр. Элбэх бааһынайдары холбооһунтан омук этэ-сиинэ тупсарын таһынан, өйө-санаата сатарыйарын уонна саҥарар тыла уларыйарын Кут-сүр уонна сахалыы таҥара үөрэҕин туһаныы оннугар түһэрэн биэрэрин туһана сылдьыы ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Онон омугу үлэ эрэ сайыннарарын билэн үлэни бастакы күөҥҥэ таһаарыы уонна эти-сиини тупсарыы эрэйиллэр кэмэ кэллэ. (2,78).
Туһаныллыбыт литература. уларыт
1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.
2. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.