Үрүҥ айыы буолуу 1

Үрүҥ айыы буолуу

Билигин саха дьонугар уһун кэмҥэ туоратыллан, умнулла сыспыт былыргы итэҕэллэрин сөхсүтүү, оннун булларыы, саҥардан, тупсаран, сайыннаран биэрии үлэлэрэ салгыы баран иһэллэр. Үгүс дьон санааларыгар саха дьоно хаһан даҕаны биир тылы булуммат, бары тус-туспа бара сылдьар өйдөөх-санаалаах дьон курдуктар. Бу дьону барыларын биир итэҕэлгэ киллэрии билиҥҥи демократия үйэтигэр хаһан даҕаны кыаллыа суох курдук. Биир эрэ итэҕэли өрө тутан, биһиги эрэ итэҕэлбит атын итэҕэллэртэн барыларыттан таба, ордук диэһин бэйэтэ улахан диктатура, атыттары күүһүлээһин, сабардааһын көрүҥэр кубулуйар. Ол курдук билигин баар улахан таҥаралар олус күүстээх диктатура, атыннык саныыр дьону барыларын күүс өттүнэн туоратыы, баттааһын түмүгэр үөскээн бөҕөргөөбүттэрэ.

Саха дьонугар атын омуктар итэҕэллэрин соҥнуу уонна саҥа үөрэҕи айдыбыт дии сатааччылар эмиэ бааллар. Таҥара, итэҕэл омукка ханнык кэмҥэ үөскүүллэрин ситэ бил¬бэт буолуу итинник өйгө-санааҕа тириэрдэр. Биһиги инники үлэлэрбитигэр 2 тыһыынча сыллааҕыта үөскээбит христианскай итэҕэл төрүттэрэ сахалар кут-сүр уонна таҥараларын үөрэхтэриттэн үөскээн сайдыбыттарын быһаарбыппыт. Онтон мусульманскай итэҕэл өссө хойутуу, арабтар үөскээн сайдыыларын, киэҥ сирдэри сэриилээн ылыыларын кэмигэр тарҕаммыт итэҕэл буолар. Бу итэҕэллэр төрүттэрэ барылара оччотооҕу үөрэҕэ-билиитэ суох киһи санаатын салайан тойотторго, сэриилээн кыайбыт дьоҥҥо бас бэриннэрэн биэриигэ олоҕураллар. Ол иһин ити итэҕэллэр атыттары олус күүстээх диктатура, хам баттааһын, туоратыы күүһүнэн үөскээбиттэрэ уонна тэнийбиттэрэ.

Саха сиригэр кэлин уонча сыл устата барбыт итэҕэли сөхсүтүү, саҥа итэҕэли арыйыы үлэлэрэ биллэр ситиһиилэрэ суохтар. Ол барыта айыы, айыы буолуу өйдөбүллэрин таба сыаналаабаттан, киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын араарыыга сөптөөх хайысха суоҕуттан таҕыста. Биһиги бу боппуруоска өй-санаа, кут-сүр үөрэх төрүттэригэр тирэҕирэр эппиэттэри инники быһаарыыларбытыгар биэрдибит.

«Айыы» диэн саха тыла мэйииттэн, өйтөн-санааттан саҥаны арыйыы үөскүүрүн быһаарар. Бу тыл «Ай» диэнтэн төрүттэн үөскээбит.

«Ай» диэн тыл урукку өттүгэр дьон билбэттэрин, саҥаны арыйыыны, ол аата айыыны киһи мэйиитинэн үгүстүк толкуйдаан, өйүнэн-санаатынан оҥорон, чочуйан таһаарарын, үөскэтэрин чуолкайдык быһаарар. Айыы диэн саҥаны арыйыы, туспа, ураты өй-санаа буолар. Бу тыл икки өрүттээх – биирэ үчүгэйгэ туһалыыр саҥаны арыйыы, онтон атына куһаҕаны оҥорууга анаан сананы арыйыы диэҥҥэ арахсаллар.

Бэйэтэ икки өйдөбүллээх, икки суолталаах тылы аҥардастыы үчүгэй эрэ өттүгэр анаан туттуу куһаҕаны оҥорор, өйгө-санааҕа буккууру киллэрэр, ол иһин өй-санаа туруга суох буолар. Куһаҕан быһыы үчүгэйи оҥорордооҕор төһөнөн эмэ чэпчэки, боростуой ол иһин уруттаан оҥоруллар, дьайар, өй-санаа куһаҕан быһыылар диэки салаллар кыахтанар.

Айыы диэн тылы таба быһааран, табатык өйдөөн туһаныы оҕо өйө-санаата сайдыытыгар ордук суолталаах. Ол курдук оҕо өйө-санаата күүскэ сайдар кэмигэр инники түһэн, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, уратыны элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп. Саҥа сайдан иһэр оҕо өйө-санаата күн аайы саҥаны билэн иһиитэ барыта киниэхэ саҥаны арыйыылар буолан иһэллэр. Бу быһаарыы киһи быһыытын уонна айыы уратыларын эмиэ чуолкайдыыр. Ол курдук оҕо төрөппүттэрин, ол аата, киһини үтүктэн кини оҥорор быһыыларын оҥорор буолуута киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэн ааттанар. Онтон айыы диэн урут дьон оҥорботохторо, билбэттэрэ, олохторугар туттубаттара, куһаҕан диэн ааттыыллара, барылара саҥаны оҥоруу, арыйыы буолан оҕо оҥорботугар киһилии быһыылаах дьон баҕараллар.

Саха тыла олус былыргы тыл. Бу тыл бэйэтэ даҕаны киһи өйүн-санаатын быһаарыыны, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорор быһыытын олус табатык бэлиэтиир. Ол иһин куһаҕаны, хара быһыыны, айыыны оҥорума диэн этэллэр. Киһи урут дьон оҥорботох, бил¬бэт, ханнык баҕарар быһыыны оҥоруута өйүттэн-санаатыттан оҥоруллан, айыллан тахсар буолан «Айыы» диэн ааттанар. Онтон бу оҥоруллар быһыы хайдаҕыттан, үчүгэйиттэн эбэтэр куһаҕаныттан тутулуктанан үчүгэй, үрүҥ айыы эбэтэр куһаҕан буоллаҕына – куһаҕан, хара айыы диэн араарыллан ааттанар.

Саха дьоно оҕолорун «Хаһан даҕаны айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр. Бу этии киһи ханнык баҕарар оҥорор дьыалаларыгар барыларыгар сыһыан¬наах. Куһаҕаны да, үчүгэйи да оҥоруу барыта «Ай» диэн өйү-санаа¬ны быһаарар тылынан бэриллэр уонна «Айыы» диэн тылы үөскэтэр. Үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу дьоҥҥо хайдах дьайара аан маҥнай кыайан быһаарыллыбат, биллибэт. Ол иһин сахалар ханнык да «Айыыны оҥорума» диэн этэллэр.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан киһи өйүн-санаатын ордук та-батык быһаарар. Айыы диэн тыл киһи оҥорор саҥаны арыйар быһыыларын барыларын, үчүгэйин, куһаҕанын барытын быһаарар. Саха дьоно бэрт соторутааҕы¬та айыы диэн тылы куһаҕаны бэлиэтииргэ ордук тутталлара. Биһиги эбэлэрбит «Айыыны оҥорумаҥ», «Айыы диэмэҥ» диэн үөрэтэллэрэ. 1994 сыллаахха тахсыбыт Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар бу айыы диэн тыл былыргы өйдөбүлүн, үчүгэй да, куһаҕан да быһыыны, иккиэннэрин быһаарарын иҥэринэн сылдьар. Бу тылбыт олох уонна өй-санаа ордук уустуктарын, иккилии өрүттээхтэрин быһаарар, ол иһин өйү-санааны быһаарар баар-суох тылбытын харыстыырбыт наада.

Билигин өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһэллэр. Киһи оҥорор бары быһыылара кини өйүттэн-санаатыттан, мэйиититтэн, куттарыттан тутулуктаах буолара быһаарыллан иһэр. Киһи биир мэйиитинэн толкуй¬даан куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорон кэбиһэрэ ханна да ырытыллыбат чуолкай буолара быһаарыллар, итини тэҥэ сайдан иһэр оҕо өйө-санаата урут-бастаан дөбөҥнүк, улахан эрэйэ суохтук оҥоруллар быһыылар диэки салаллар. Онтон куһаҕаны оҥоруу, алдьатыы үчүгэйи, туһалааҕы оҥорордооҕор хаһан баҕарар чэпчэки, боростуой, ол иһин оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэ саҥаны арыйара хааччахтанара эрэ табыллар.

Түүллэри үөрэтии киһи өйө-санаата - куттара тус-туспа буолалларын арыйда. Бу куттар ийэ уонна салгын куттар диэн ааттаналлар уонна «иитиллэр-үөрэтиллэр» диэн сахалыы тылларынан араарыллан быһаарыллаллар. Ол аата ийэ кут иитиллэр, онтон салгын кут үөрэнэр. Киһи оҥорор бары быһыылара уонна өйө-санаата икки куттарын кытта курдук эмиэ икки аҥы арахсаллар.

Билигин үөрэх-билии сайдан, сурук-бичик тэнийбит кэмэ буолан саҥаны арыйыылары дьон элбэхтик оҥорор буолбут курдуктар. Ол эрээ¬ри дьоҥҥо туһалаах саҥаны арыйыылары оҥорор дьон олус аҕыйахтар, 5 эбэтэр 10 тыһыынча киһиэхэ биир эмэ учуонай эбэтэр сертификаттаах, чахчы саҥаны оҥорбутугар патеннаах киһи тиксэрэ биллэр. Ол аата, олус аҕыйах киһи саҥаны арыйыылары, дьоҥҥо туһалаах Үрүҥ айыыны оҥорор. Итэҕэл биир эмэ киһини буолбакка элбэх дьону барыларын түмнэҕинэ, холбоотоҕуна эрэ итэҕэл буо¬лар кыахтанар. Сахалар итэҕэллэрэ айыыны оҥорбот, киһилии быһыылаах дьон итэҕэллэрэ буолар, ол иһин киһи буолуу диэн ааттанар.

Саҥаны арыйан айыыны оҥорууну уонна киһи өллөҕүнэ айыы буолууну кытта холбуу буккуйар табыллыбат. Бу салгыы сайдан иһэр өйдөбүллэр өй-санаа уларыйыытынан быһаарыллаллар. Ол курдук саҥаны арыйыы, дьон оҥорботун оҥоруу бэйэтэ атыттартан ураты маарыннаабат буолан туспа күүстээх, эньиэргийэлээх. Ол иһин бэйэтэ туспа сылдьыан сөп. Киһи тыыннаах сырыттаҕына бу өйүн-санаатын уларытан, сайыннаран биэрэн иһэр кыахтаах, бэйэтиттэн туспа ыыппат, илдьэ сылдьар. Бу өйүн-санаатын, саҥаны арыйыытын уларытан, тупсаран биэрэрин тэҥэ бэйэтэ бас билэр, салайар. Арай киһи өллөҕүнэ куттара, өйө-санаата, саҥаны арыйыылара тус-туспа бараннар мэйииттэн ылар эньиэргийэлэрэ, сибээстэрэ быстаннар аны кыайан уларыйбат турукка киирдэхтэринэ айыы буолаллар. Саҥаны арыйыы өйө-санаата айыы буолуута итинник суоллаах.

Ураты, туспа, саҥа, атын туохха да маарыннаабат өй-санаа айыы буолар. Хас киһи өйө-санаата тус-туспалар, хаһан да хатыламматтар, бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар. Хас киһи өйө-санаата бэйэтин уратытынан туспа айыы буолар. Бу өйдөр-санаалар киһи өллөҕүнэ эмиэ туспа баран айыы буолан сылдьаллар.

Киһи түүлүгэр өлбүт дьону элбэхтик көрөр. Бу көстөр дьон өйдөрө-санаалара, көрүҥнэрэ киһиэхэ биллэр сабыдыалы оҥороллор. Айыы таҥараларбыт Yөһээ дойдуга сылдьаллар, онтон киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата Yөһээ дойдуга көтөн айыы буолар. Ол иһин айыы буолууга, айыы суолугар ыҥырыы - өлүүгэ-сүтүүгэ ыҥырыыга киирсэр. Ол иһин олохторун киһилии быһыылаахтык олорор дьон өйдөрүгэр-санааларыгар айыы буолуу сөп түбэспэт.

Киһи өллөҕүнэ куттарын холбуу тута сылдьар тутулуктара, сүрэ суох буолан өйө-санаата тус-туспа ыһылланнар үөр буолаллар, Yөһээ дойдуга бараллар. Өй-санаа мэйииттэн арахсан туспа бардаҕына, хантан да эниэргийэ ылара уурайан, аны уларыйбат кэмҥэ киирэр, мастыйар, атыттарга маарыннаабат туспа, ураты, ол иһин айыы буолар. Арай бу айыыбыт ханнык айыы буолара биллибэт. Өлбүт киһи өйө-санаата ханнык айыы буоларын кэлэр көлүөнэлэр, кэнники хаалааччылар бэйэлэрэ быһаараллар, ол аата бу өйү-санааны, үөрэҕи туһалааҕынан аахтахтарына үрүҥ айыы оҥороннор олохторугар туһаналлар эбэтэр хара айыы оҥорон умнууга, симэлийиигэ атаараллар.

Киһи өйүттэн-санаатыттан үөскээн тахсар быһыылары, «Айыылары», үчүгэйин, куһаҕанын дириҥник быһааран, олохтоохтук, таҥара үөрэҕэр киллэрии билиҥҥи саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Дьон олоҕор үчүгэй быһыылар, үчүгэйи оҥоруулар элбээн куһаҕаны баһыйдахтарына эрэ олох сайдарын, иннин диэки барарын төһө да аахсыбыппыт иһин аҥардастыы кэлтэй барыы дьон олохторугар кыаллыбат. Арай куһаҕаны барытын арааран билэн, үөрэтэн олору оҥорбот буоллахха эрэ үчүгэй быһыылар элбииллэр. Билигин саха дьонугар бэйэ былыргы итэҕэлин сайыннарыы кэмэ буола турар. Итэҕэли, өй-санаа үөрэҕин, былыргы төрүттэрин буккуйа, саҥаны арыйа сатаабакка, урукку бэйэтин оннугар түһэрэр, салгыы сайыннарар ордук туһаны аҕалыа. Сахалар былыргы ойууннара үөскэппит таҥараларын итэҕэлэ үгүс үйэлэр тухары чочуллан киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарара син билиниллэн эрэр.

Сахалар «Айыы киһитэ» диэн туга эрэ табыллыбатах, өйө-санаата тиийбэт, дьоҥҥо ханнык да куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорбот буолбут, бэйэтин дьаалатынан сылдьар кэмҥэ тиийбит киһини этэллэр. «Айыы киһитэ» диэн этии иҥэригэр бу киһи сирдээҕи олохтон тэйэн, онно сыһыана суоҕу оҥороро олук буолар. Үгүс дьон оҥорор быһыыларыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорор буолуу, холобур, кырдьаҕас киһи түөһэйдэҕинэ, бэйэтэ дьаалатынан сылдьар кэмҥэ тиийдэҕинэ «Айыы киһитэ» диэн этии иҥэригэр сөп буолар.

«Айыы киһитэ» диэн этии өйө-санаата мөлтөөн, төрүт айылҕатыгар төннүбүт, иннин-кэннин соччо арааран билбэт кэмигэр тиийбит киһиэхэ иҥэр өйдөбүл. Тыыннааҕар «Айыы киһитэ» буолбут киһини атын киһи аһынарга, харыһыйарга, көрөргө-истэргэ тиийэр. Бэйэтин кыаммат буолбут киһи «Айыы киһитэ» буолууга дьэ дьиҥнээхтик кубулуйар.

Саха дьоно бэйэлэрэ даҕаны «Үрүҥ Айыы» диэн таҥара баарын билинэллэр. Бу хаһан эрэ саха дьонун сатабыллаахтык салайан үгүс кыайыыга-хотууга сирдээбит салайааччы өлбүтүн кэннэ таҥара буолбут өйдөбүлэ, кута сылдьар. Кини оҥорбут үтүө, үрүҥ дьыалаларыгар кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтээрилэр таҥара оҥостубуттар. Бу таҥара сахалар саамай хойукку таҥаралара буоларын хаһан үөскээбит кэмэ чуолкайдык быһаарар. Ол курдук сахалар олохторун үөрэҕэ, таҥаралара, ойууннара нууччаларынан туоратыллан, кинилэр өйдөрө-санаалара Yөһээ дойдуга эрэ ордон хаалбыттарын кэннэ айыы өйдөбүлэ баар буолан тарҕаммыт.

А.Е.Kулаковскай суруйбутунан сахалар киһи аатынан ааттаах маҥнайгы таҥаралара Үрүҥ Аар Тойон диэн буолар. Бу этиини историктар бигэргэтиилэринэн былыргы сахалар аардартан, арийдартан төрүттээхтэрин булбуттарынан дакаастаммыт чахчынан ааҕыахха сөп. Ол аата сахалар олус былыргы кэмнэргэ өйдөрө-санаалара сайдан таҥаралаах буолууну ситиһиилэригэр арийдар баһылыктара Аар тойон салайа сылдьыбыт эбит.

Сахалар киһи аатынан ааттаах таҥаралара православнай таҥара дьиэтин «Святой» диэн өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр. Нууччалар Христос оннугар Святой Николай мөссүөнүгэр эмиэ үҥэллэр. Кинилэр эмиэ улаханнык биллэр киһи күүстээх кутугар сүгүрүйүү, үҥүү туһалааҕын билинэллэрин көрдөрөр.

«Киһи тыыннаах буолан тугу эмэни оҥорор», «Киһи диэн киһи буоллаҕа», «Киһи буолан баран» диэн этиилэр бааллара, киһи хаһан баҕарар иннэ-кэннэ ситэ биллибэтин, үчүгэйи даҕаны эбэтэр куһаҕаны эмиэ оҥорор кыахтааҕын бэлиэтииллэр. Киһи тыыннаах сырыттаҕына эрэ сыыһаны, куһаҕаны оҥорорун бу этии эмиэ быһаарар. Тыыннаах киһи сыыһаны хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Ол аата, сыыһаны, куһаҕаны оҥорортон ким да кыайан быыһаммат. Арай бу куһаҕаны, сыыһаны билэр киһи өйүнэн-санаатынан салайтаран оҥорботоҕуна эрэ киһилии киһи буолара быһаарыллар.

Бу быһаарыы ордук чуолкайдык нууччалыы өс хоһоонунан быһаарыллар. Ол курдук «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи хаһан даҕаны киһибин, үчүгэйбин диэн аһара барбакка бэйэтин тулуурунан, быстах санааларын кыана тутта сырыттаҕына эрэ табылларын быһаарар. Баай киһи хаһан баҕарар дьадайар кыахтааҕын курдук сыыһа-халты туттуу, түрмэҕэ түбэһии ханнык баҕарар тыыннаах киһиэхэ баар буолуон сөбүн уонна онтон киһи бэйэтэ, өйүн-санаатын күүһүнэн, тулуурунан эрэ харыстанар кыахтааҕын бу этии чопчулаан бэлиэтиир.

Куһаҕан быһыылары, санаалары арааран билэр киһи үчүгэйи оҥорор санаата элбээн үчүгэй киһи буолан үчүгэйи оҥороро элбиир, куһаҕаны оҥоруон баҕарбат. Үчүгэйи оҥорор баҕалаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи сыыһа туттан куһаҕаны оҥордоҕуна даҕаны көннөрүнүөн баҕата баһыйар. Кини санаата үчүгэй диэки таттарыылааҕыттан сыыһаны оҥордоҕуна кэмсинэр санаата киирэн көннөрүнэр кыаҕа улахан буолар.

Киһи сыыһаны оҥороро өллөҕүнэ эрэ тохтуур. Олус элбэх сыыһаны, куһаҕаны оҥорон иһэр киһини «Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрүө» диэн этэллэр. Киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕаны оҥороро үгэс буолан иҥнэҕинэ, сыыһаны, куһаҕаны оҥороро элбээтэҕинэ онтун көннөрөрө олус уустугун, олоҕун төрүтүн, ийэ кутун өйүн-санаатын тосту көннөрдөҕүнэ эрэ кыаллар кыахтааҕын быһаарар.

Киһи өллөҕүнэ ханнык да сыыһаны, табаны оҥороро дьэ суох буолан өйө-санаата уларыйбат турукка киирэн биирдэ «Айыы буолар». Тыыннаах киһи хаһан баҕарар сыыһаны-халтыны оҥорор кыахтааҕа «Айыы буолууга» кыайан тириэрдибэт. Тыыннаах, тугу эмэ оҥорор кыахтаах киһи хаһан даҕаны айыы буолбат. Ону-маны саныыра, өйө-санаата уларыйара, эбиллэрэ уонна көҕүрүүрэ хамсаабат турукка тириэрдибэт, ол иһин айыы буолара кыаллыбат. Арай киһи өлөн, сыыһаны-халтыны, үчүгэйи-куһаҕаны оҥорбот буоллаҕына биирдэ эрэ «Айыы буолар», ол аата өйө-санаата уларыйбат турукка дьэ киирэр. Айыы буолбут диэн «Өлбүт», үчүгэйи да, куһаҕаны да дьэ оҥорбот кэмҥэ тиийбит диэн сахаларга биллэр өйдөбүллээх, өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолаллар. Саха дьонун кырдьаҕастара бу этии итинник суолтатын билигин да өйдүүллэр. Айыы буолуу диэн киһи өйө-санаата уларыйбакка эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ туһалыырын аата. Киһи өйө-санаата айыы буолуутун, ол аата кэлэр көлүөнэлэргэ төһө туһалыырыттан көрөн кинилэр бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар, олохторугар сөп түбэһэринэн талан ылаллар.

Бэйэтин үйэтигэр, тыыннааҕар Айыы буолбут киһи диэн суох. Киһи өллөҕүнэ туох үчүгэйи оҥорбута дьэ биллэр. Киһини тиһэх суолугар атаарыыга үйэтигэр туох үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбутун ахталлар, саныыллар. Олус элбэх үчүгэйи оҥорбут киһини сыаналаан киһилии киһи этэ диэн ахталлар, үчүгэйи оҥорбутун үйэтитэн кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанаарылар өйүн-санаатын үрүҥ айыы оҥороллор. Үйэтин тухары үчүгэйи элбэхтик оҥорбута бэлиэтэнэр, куруук ахтыллар.

Онтон куһаҕан быһыыны оҥорон өлбүт киһини ахтары, саныыры сахалар боболлор. Атын омуктарга куһаҕаннык өлбүт киһини дьону көмөр сиргэ бииргэ көмөрү боболлоро. Оннук быһыы сахаларга эмиэ баара биллэр. Kуһаҕаннык өлбүт киһини ханна эрэ тыаҕа көмөллөрө, өссө хоруобар умсары уураллара биллэр. Бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын умуннара, дьонтон тэйитэ, суох оҥоро сатыыллар, куһаҕан быһыы аҕыйыырыгар баҕараллар.

«Бэйэм үчүгэйбин, Айыыбын» диэн этинии төрдүттэн сыыһа. Саха дьоно киһи хаһан даҕаны быһа этинэрин, хайҕанарын, киһиргиирин сэҥээрбэттэр. Итини тэҥэ айыы буолууга ыҥырыы өй-санаа Yөһээ дойдуга көтүүтүгэр тириэрдэр буолан өлүүгэ, сүтүүгэ ыҥырыыга тэҥнэнэр.

Ханнык эмэ, кыра сыыһалардаах киһини, киһи буолан баран хайдах сыыһата суох буолуоҕай диэн сахалар өйдүүллэр. Киһи өллөҕүнэ эрэ куһаҕан быһыыны оҥороро букатын суох буолан «Айыы киһитэ» дьэ буолар. Былыргылар итинник этэллэр. Куһаҕаны, айыыны оҥорбот буолбут киһи дьэ Айыы буолар. Сахаларга тыыннаах эрдэҕинэ «Айыы буолбут» киһи суох, баара биллибэт. Айыы буолуу өлүүгэ тэҥнэнэр өйдөбүллээх эбэтэр киһи өллөҕүнэ биирдэ өйө-санаата уларыйбат турукка киирдэҕинэ Айыы буолар. Бу кэннэ ханнык айыы буолара төһө үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорбутуттан тутулуктаах. Былыргы сахалар таҥара буолбут улуу дьонноро Үрүҥ Айыы диэн ааттаналлар. Ити аата, бу дьон оҥорбут элбэх дьыалаларыттан үчүгэй өттүн, үрүҥүн эрэ ылан дьоҥҥо тиэрдии, кэлэр көлүөнэлэри үөрэтии буолуохтаах. Ол иһин таҥаралар ааттара барылара Үрүҥ диэн иннигэр быһаарар тыллаахтар. Үрүҥ, үтүө дьыалалары эрэ кэлэр көлүөнэлэр салҕыахтаахтар. Сахалар киһи аатынан ааттаах таҥаралара барылара Үрүҥ диэн быһаарар тыл эбиискэлээхтэрэ итинник быһаарыллар.

Yрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн өлбүт киһи өйүн-санаатын, үөрэҕин ылыныы ону толорор буолуу аата. Кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ туһалаах өйү-санааны «Yрүҥ Айыы» диэн ааттыыллар.

Өй-санаа сайдан бүтэн, аны уларыйбат, хамсаабат, эбиллибэт буолуута өй-санаа мастыйыытыгар тириэрдэр. Айыы, саҥаны арыйыы аны уларыйбат турукка тиийиитэ айыы буолууга эмиэ тириэрдэр. Өй-санаа Yөһээ дойдуга барар. Айыы буолбут диэн өлбүт киһини этэллэр.

Сахалар киһи аатынан таҥараларыгар Үрүҥ Айыы Тойон диэн таҥара эмиэ баар. Таҥара бу аатын биир-биир араартаан туох суолталаахтарын өй-санаа өйдөбүллэринэн быһаардахпытына айыы диэн туга чуолкайдык быһаарыллар:

- Үрүҥ – саха дьоно сырдыгы, сайдыыны бэлиэтииллэрин тэҥэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууну быһаарар баар-суох тыллара.

- Айыы - өй-санаа сайдыытын, саҥаны арыйыыны, туспаны-уратыны быһаарар тыл.

- Тойон – салайааччыны, баһылык киһини бэлиэтиир тыл.

Үтүө өй-санаа, үчүгэйи оҥорууга туһуламмыт саҥаны арыйыылар таҥара буолар эбиттэр. Аатырбыт салайааччы өйө-санаата, дьоҥҥо элбэх туһаны оҥорбут буоллаҕына эмиэ таҥара буолар. Сахалар Үрүҥ Айыы Тойон таҥаралара хайа эрэ өлбүт салайааччы өйө-санаата.

Төрөппүт эбээһинэһэ оҕотун бэйэтин курдук киһи оҥоруу буолар. Оҕо аан маҥнай төрөппүтүн курдук буоларын ситиһии кини өйө-санаата туруктаах буолуутун үөскэтэр. Төрөппүтүн өйүн-санаатын таһымын, үлэтин-хамнаһын ситиһэн баран салгыы сайдыбыт оҕо туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатар. Өйө-санаата салгыы сайдан барыыта төрөппүтүн билиитигэр-көрүүтүгэр тирэҕирдэҕинэ кини өйө-санаата туруктаах буолар. Оҕо ийэ кута үтүө үгэстэргэ төрөппүтүн көмөтүнэн үөрэнэн өйө-санаата туруктаах буоларыгар тиийэр.

Айыы диэн өйдөбүл «святой» диэн христианскай итэҕэл өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр. Ким баҕарар бэйэтин олоҕор дьоҥҥо элбэх туһалааҕы оҥорон хааллардаҕына, өлбүтүн кэннэ аата ааттанан, үтүөнү оҥорбут кута үрүҥ айыы буолар. Үтүө дьыалалары оҥоро сылдьан өлбүт киһи өйө-санаата эмиэ үрүҥ айыы буолуон сөп. Кини оҥорон испит дьыалаларын кэннигэр хаалбыт дьон билинэн кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ-үөрэтиигэ туһаннахтарына бу киһи өйө-санаата, кута үрүҥ айыыга кубулуйар. Ол аата, бу киһи дьоҥҥо үчүгэйи оҥорор санаалаах кута хаһан баҕарар, кэлэр көлүөнэлэригэр күүс-көмө буолан, үчүгэйи оҥороллоругар ыҥырар, ыйар суолталанар.

Айыылар диэн бу дьон эбэтэр кыыллар куттарын холбуу ааттара. Элбэх дьоҥҥо үтүөнү, үчүгэйи оҥорбуттарын ахта-саныы сылдьаарылар, эдэр көлүөнэлэрин үтүө быһыыга үөрэтээрилэр, туспа бэлиэтээн Үрүҥ Айыы оҥороллор. Билигин сахаларга республикабытын аан маҥнай тэрийсибит улуу дьоннорбут үлэлэрин-хамнастарын сыаналаан, кэлэр көлүөнэлэри үөрэтии ситиһиилээхтик баран иһэр.

Айыы диэн өлбүт дьон куттара, кинилэр ураты өйдөрө-санаалара, саҥаны арыйыылара Yөһээ дойдуга сылдьаллара ааттанар. Күүһүрэн, туспа үгэс буола кубулуйбут саҥаны арыйыы өйө-санаата уһун кэмнэргэ үрэллэн, ыһыллан хаалбакка сылдьыыта айыы диэн буолар. Ол иһин айыы буолуу өйдөбүлэ сахаларга былыр-былыргыттан баар. Былыргы үчүгэй салайааччыларын, бас-көс киһилэрин үтүө санаалаах куттарыттан көмө, тирэх көрдөөрүлэр айыыны таҥара оҥостоллор.

Айыы буолууну итинник быһаарыы кэнниттэн хара айыыны дьон оҥорбуттара ханна баран суох буолалларый диэн ыйытыы үөскүүр. Дьон үчүгэйи оҥороллорун тэҥэ олус куһаҕан быһыылары эмиэ оҥороллор. Өйдөөх дьон оҥорор куһаҕан быһыылара, хара айыылара олус улахан содуллаах буолара эмиэ биллэр. Билигин даҕаны уоппуттаах уоруйаҕы тутарга, хаайарга бэрээдэги көрөөччүлэр улахан эрэйи көрсөллөр.

Сахалар олус куһаҕан быһыыны, хара айыыны оҥорон өлбүт киһини төрүт ахтыбакка эрэ көмөллөр. Урукку кэмҥэ бэйэлэригэр тиийинэн өлбүт дьону туспа, дьон сылдьыбат чиэски сирдэригэр кистээн көмөллөрө. Бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын үгүс киһи билбэтин, аата ааттамматын үөскэтэллэр. Kиһи аата умнулларын тэҥэ оҥорбут куһаҕан быһыыта эмиэ умнуллар кыахтанар, ол иһин куһаҕан быһыылар аҕыйыыллар.

Хара айыы диэн олус куһаҕан саҥаны арыйыы, дьоҥҥо буортулааҕы оҥоруу аата буолар. Итинник быһыыны оҥорбут киһи аата - хара айыылаах киһи диэн буолар. Дьон олохторо иннин диэки, сайдыы диэки ба¬ран иһэрин туһугар хара айыыны оҥоруу суох эбэтэр букатын аҕыйах буолара наада. Айыы-хара аҕыйах буоларын ситиһэ сатааннар сахалар «Айыыны оҥорбот буолуҥ» диэн оҕолоругар этэ, үөрэтэ сатыыллар.

Биһиги эмиэ сахабыт дьонугар «Айыы буолумаҥ»— Kиһи буолуҥ. «Айыыны оҥорбот буолуҥ!» — Kиһи быһыылаах буолуҥ- диэн баҕа санаабытын тириэрдиэхпит этэ. Онтон айыы буолууну кэлэр көлүөнэлэр бэйэлэрэ быһаарыахтара, саха дьонугар ким элбэх туһалааҕы оҥорбут өйүн-санаатын ылан кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэллэригэр туһаныахтарын сөп. Kэлэр көлүөнэлэрбитигэр элбэх үчүгэйи эрэ баҕара саныырбытын олоххо киллэрэргэ аан маҥнай киһи буолууну баһылаан, ситиһэн, олоҕу киһи быһыылаахтык, сиэри тутуһан олорон үгүс туһалаах дьыалаларбытын хаалларыахха. (1,71).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.