Үрүҥ уонна хара солбуйсан иһэллэр
Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлин аатыгар туттуллар үрүҥ диэн тыл эбиискэ быһаарыыланнаҕына эрэ табыллар. Бу тыл киһи өйө-санаата айылҕаттан улахан тутулуктааҕын биллэрэрэ ордук суолталаах.
Үрүҥ дьүһүн үчүгэйи биллэрэр эбиискэ өйдөбүллээх. Бу өйдөбүл үөскээн дьон өйүгэр-санаатыгар олохсуйарын күн сырдыга үчүгэйэ, сылааһа, бары-барыта үчүгэйдик көстөрө уонна киһи ырааҕы чуол-кайдык көрөрө табыллара олук буолан сайыннарбыт.
Үчүгэйи киһи хараҕынан көрөн быһаарара ордук элбэх. Туох баар барыта үчүгэйдик көстөрө хаһан баҕарар үчүгэйинэн ааҕыллар. Киһи хараҕа сырдык кэмҥэ үчүгэйдик уонна ырааҕы көрөрө кэлэрэ хаһан да уларыйбат айылҕаттан тутулуга буолар.
Халлаан сырдаан сырдык буоллаҕына киһи үчүгэйдик, ырааҕы да чуолкайдык көрөр кэмэ тиийэн кэлэр. Бу тиийэн кэлэр үчүгэй, Күн сырдыга киһиэхэ үрүҥ дьүһүнү үөскэтэр. Ол иһин үрүҥ дьүһүн үчүгэй диэн өйдөбүллэммит уонна үчүгэйи бэлиэтээн этэргэ, быһаарарга туттуллар буолан итэҕэл үөрэҕэр киирэн сылдьар.
Киһи хараҕа хайдах көрөрө “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсар:
1. Үчүгэйдик көстөр.
2. Куһаҕаннык көстөр.
Үрүҥ диэн үчүгэйэ быһаарылыннаҕына ааттанар, ол аата куһаҕана хаалларыллан, суох буолбутун бэлиэтээн үрүҥ диэн ааты иҥэрэн биэрэллэр. Үчүгэйин биллэрэн былыргы кэмнэргэ үөскээбит Үрүҥ Аар тойон таҥара аатыгар үрүҥ диэн тыл холбуу туттулла сылдьар.
Киһи туох куһаҕаннык көстөрү барытын куһаҕан диэн быһаарар. Ол иһин хараҥа буоллаҕына көрөрө мөлтүүрүттэн хара куһаҕан диэн ааттыыра өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалан үйэлэргэ олохсуйбут.
Олох былыргы кэмнэргэ улахан хаалыылаах этэ. Былыргылар өйдөрө-санаалара ситэ сайда иликтэринэ элбэх куһаҕан быһыылары оҥорор этилэр. Ол иһин кинилэр элбэх араас билиилэриттэн аныгы олоххо сөп түбэһэрин, үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан уларыйбыт, тупсубут кэмҥэ оҕолору үөрэтиигэ туһаныы табыллар. Бу быһаа-рыыны тутуһан былыргылар аныгы олоххо туһалаах билиилэрин талан ылан үрүҥ айыы диэн ааты иҥэрэн биэрдэххэ табыллар.
Былыргылар билиилэрин аныгы олоххо ылан туһанар итэҕэл аатыгар үрүҥ диэн быһаарар тыл туттуллара, бу айыы үчүгэйин, аныгы олоххо туһаны аҕаларын биллэрэр суолталанар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ айылҕаттан тутулуга улахан. Ол курдук, хара, хараҥа сахаларга куһаҕан өйдөбүллээх. Хара куһаҕан диэн ааттанар буолбута киһи хараҕа хараҥаҕа куһаҕаннык көрөрүттэн тутулуктанан өй-санаа үөрэҕэр киирэн куһаҕаны туспа арааран бэлиэтииргэ анаан туттулла сылдьар.
Киһи хараҕа хараҥаҕа куһаҕаннык көрөр, ырааҕы букатын көрбөт буолар. Хараҥа буоллаҕына киһи көрөрө мөлтүүрэ хара куһаҕан диэн олохсуйбут өйдөбүлү үөскэтэн өйгө-санааҕа киллэрэн иҥэрбитэ үгэс буолбута ырааппыт. Ол иһин киһиэхэ хара куһаҕан диэн өйдөбүлэ айылҕаттан тутулуга буолар уонна хаһан да уларыйбат.
Былыргылар оҥорбут элбэх быһыылара аныгы, тупсубут олоххо сөп түбэспэттэр. Ол курдук, өй-санаа ситэ сайда, тупса илигинэ дьон өлөрсөллөрө элбэҕэ, өссө бэйэлэрин сиэһэн кэбиһэллэрэ. Ол иһин былыргылар оҥорбут куһаҕан быһыыларын хара диэн ааттаан эрдэт- тэн туоратыы, умуннарыы хайаан да туттуллара эрэйиллэр.
“Үрүҥү, хараны араарыы” диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ туттар туһалаах үгэһэ үчүгэй быһыылар үгүстүк хатыланан элбииллэрин, тарҕаналларын, онтон куһаҕан быһыылары оҥоруулар умнуллан, хаа-лан иһэллэриттэн аҕыйыылларын үөскэтэр.
Өлбүт дьон оҥорбут араас элбэх быһыылара аныгы дьонунан таба быһаарыллан үрүҥ, үчүгэй эбэтэр хара, куһаҕан диэн арааран, тус-туспа сыаналаналлара эрэйиллэр. Ол курдук, үчүгэйэ биллэр быһыы-ны хатылаан оҥордоххо үчүгэй буолара табыллар, онтон хара куһаҕан быһыыны оҥорбокко хаалларан, умнан истэххэ аҕыйаан барарыттан үчүгэй быһыылар элбииллэрэ ситиһиллэр кыахтанар.
Өлбүт киһини ахтыыга кини оҥорбут элбэх быһыыларыттан үрүҥүн, үчүгэйин талан ылан ахталлар, кэпсээн оҥостоллор. Ол аата кини оҥорбут быһыыларыттан үчүгэйин талан ылан үрүҥ айыы оҥороллор уонна кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туһаналлар.
Киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын ахтыбат буолуу умнууга, хаалларыыга тириэрдэр. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ куһаҕан быһыылары умуннаран, өйү-санааны ол быһыылартан ыраастаан биэриини оҥорон үчүгэй быһыылар элбииллэрин үөскэтэр.
Үрүҥ диэн үчүгэйи быһааран биллэрэр тыл аан бастаан Күн таҥараны тупсарыыга анаан туттуллубута биллэр. Үрүҥ Күн таҥара диэн этии, бу таҥара өссө үчүгэйин биллэрэр. (1,118).
Үрүҥ Аар тойон таҥара диэн сахалар аан бастаан үөскэппит киһи таҥараларын аата буолар. Таҥара аатын үрүҥ диэн тыла, бу улахан тойон киһи оҥорбут элбэх араас быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан аныгы, сайдыбыт, тупсубут олоххо туһаныы табыл-ларын биллэрэр, онтон куһаҕаны, хараны оҥорбута хаалан, умнуллан иһэрэ куһаҕан аҕыйыырын үөскэтиигэ аналланар.
Үчүгэй быһыылар үксээн иһэллэриттэн куһаҕан быһыылар аҕы-йыылларын сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанан үчүгэй санаалардаах буолуҥ диэн үөрэтэн үчүгэй быһыылар элбииллэрин үөскэтэр.
Сахалыы итэҕэл иккис өрүтэ үрүҥ айыы буолуу диэн ааттанара ити быһаарыыга тириэҕирэр уонна былыргылар, өлбүттэр оҥорбут үчүгэй да, куһаҕан да быһыыларыттан куһаҕанын хаалларан, умнан, онтон үчүгэйин, аныгы олоххо туһалааҕын эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһаныы табылларын биллэрэр.
Былыргылар элбэх билиилэриттэн куһаҕаннарын талан ылан ыраастаан үрүҥ айыы оҥорботоххо уонна олору тутуһа сырыттахха былыргы, сайдыыта суох олоххо өй-санаа төннөн хаалыыта үөскүөн, куһаҕан быһыылар элбиэхтэрин сөп. Сайдыыны ситиһэн иһэр саха дьонуттан ким даҕаны былыргы кэм курдук саах сыбахтаах бала-ҕаҥҥа сүөһүлэри кытта бииргэ олорорго сөбүлэһиэ суоҕун сөп.
Киһи өйүн-санаатын бэйэтэ эрэ салайар, ол аата туох үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран билэрэ эрэйиллэрин ааһан, тутаах көрдөбүл буолар. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын билэригэр анаан “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанар.
Тоҕус эрэ ахсааннаах содулу үөскэтэр куһаҕан быһыылары оҕо билэр буоллаҕына, олору оҥорбот кыахтанара үчүгэйи оҥорорун элбэтэр. Ол аата, бу быһыы куһаҕан диэни киһи билэр буолуута куһаҕаны оҥорорун тохтоторугар туһалыыр. (2,56).
Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билиигэ сахалыы таҥара үөрэҕэ "Үрүҥү, хараны араарыы" диэн үөрэҕи туһанар. Бу айылҕа тутулуктарын туһаныыттан үөскээбит дириҥ өйдөбүллэр киһи өйө-санаата сайдыытын таба суолунан салайаллар.
Дьон өйүгэр-санаатыгар үрүҥү, хараны, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныы улахан уустуктары үөскэтэр. Уһун үйэлэргэ улахан таҥара үөрэхтэрэ салайааччылар бас билии-лэригэр киирэннэр уонна “Сначало было слово” диэн албыны туту-һаннар итэҕэйэр дьоҥҥо үчүгэй бу баар, маны туһаныҥ, онтон куһа-ҕаны “грех”, “харам” диэн туспатык ааттаан баран олору оҥорума диэн этэн, үөрэтэн бэйэлэрин диктатураларын үөскэтэн сылдьаллар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугун тутуһарынан уонна “Киһини санаата салайарын” билэринэн итинник халыйыыны оҥорбот. Ол курдук, итэҕэл айыы диэн тыла икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ киһи оҥорор быһыыта оҥорбутун кэнниттэн икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын табатык быһаарарын тутуһар.
Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэн олоҕор туһана үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр кыахтанар. Киһи буолуу үөрэҕэ өйгө-санааҕа үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран туһаныыны уонна балар кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэриттэн өссө улахан уустугу үөскэтэллэрин таба арыйан дьоҥҥо тириэрдэр.
Итэҕэл, өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт дьон сүрүн уратыларынан, бу олоххо кэмиттэн кэмигэр омуктар саҥалыы үөскээһиннэриттэн сайдан кэлэр өй-санаа уларыйыытын уонна солбуйсан биэриитин табатык быһааран итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэллэрэ буолар.
Онон сахалар итэҕэллэрэ айылҕа уларыйан биэрэн иһэр ураты-ларыттан улахан тутулуктааҕын үчүгэйи үрүҥ диэн, онтон куһаҕаны хара диэн ааттаан тус-туспа араарара биллэрэр. (3,14).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.
2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
3. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.