Үрүҥ - үчүгэй, хара - куһаҕан.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, таба арааран олоҕор туһанарыгар көмөлөһөр. Оҕо бэйэтин өйүн-санаатын сайыннарарга анаан “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи оҥорон туһанар. Үрүҥ диэн үчүгэйи ааттыыр буоллахтарына, хара диэн куһаҕаны этэллэр. Бу үөрэх билиҥҥи аата үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы диэн ааттанан оҕолору үөрэтиигэ туттулуннаҕына табыллар.
Дьон бары бэйэлэригэр туһалааҕы талан ылан үчүгэй диэн ааттыылларыттан, атын киһи үчүгэй диэбитэ атыттарга эмиэ “үчүгэй” буолара бэрт аҕыйах. Ордук баайдар “үчүгэй” дииллэрэ үлэһиттэргэ элбэхтик сөп түбэспэт. Улахан баай киһи Канарскай арыыларга тиийэн сынньаннаҕына, сөтүөлээтэҕинэ үчүгэй буолла диирэ элбэхтэргэ кыаллыбат, ыра санаа эрэ буолан хаалыан сөп.
Билигин бары салайааччылар, депутаттар үрдүк хамнастанан улахан баайдарга кубулуйаннар дьадаҥы үлэһиттэри кытта биир тылы булуналлара уустугуран сылдьар. Үчүгэй диэн ааттанааччы хас киһиэхэ барыларыгар тус-туһунан буоларыттан дьоҥҥо барыларыгар биир “үчүгэйи” ситиһии кыаллара аһара ыраах. Хас киһи барыта тугу үчүгэй дииллэрэ тус-туһунан буолара уустуктары үөскэтэр. Элбэхтэр тугу үчүгэй диэн этэллэрин булан ылыы туһалааҕы таба арыйар уонна ону ситиһиэххэ сөбүн быһаарар. (1,44).
Үлэһиттэр элбэх ахсааннаахтар, ол иһин үлэһиттэр үчүгэй диэн этэллэрэ элбэхтэргэ сөп түбэһэн, үчүгэй буолан тахсарын ситиһии, олоххо киллэрии эрэйиллэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ - үлэһиттэр үөрэхтэрэ, эр дьон сайдыыны баһылааһыннарын үөскэтэринэн аныгы, ырыынак олоҕор атыттардааҕар ордук сөп түбэһэр.
Дьон “үчүгэйгэ” баҕарар, ону оҥорор санааларын таба туһанары албыннааччылар ситистэхтэринэ улаханнык туһаныахтарын сөп. Ыраахтааҕы баар кэмигэр баайдар аһара байаннар, онтон үлэһиттэр бары дьадайбыттарын кэнниттэн революция буолан салайар былаас уларыйбыта. Ол кэнниттэн большевиктар үлэһит дьону атеистарга кубулутан баран хаһан да кэлбэт “коммунизмынан”, бары-барыта босхо буолуо диэн “үчүгэй” албыннааһыны туһананнар ордук күүскэ үлэлииллэрин ситиспиттэрэ. Маҥнайгы пятилеткалар кэмнэригэр сайдыы биллэр хамсааһыннарын ситиһии, промышленность сайдыыта кыаллыбыта. Бу быһаарыы “Албын аалы хамсатар” диэн сахалар өс хоһооннорун тутаах дакаастабылынан буолар. Дьадаҥы дьон албын “коммунизмы” тута, аҕала сатаан элбэхтик күүскэ үлэлээннэр, дойду сайдыыны ситиһэрэ кыаллыбыта.
Албын хаһан баҕарар арыллар. Ону “Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат” диэн өс хоһооно биллэрэр. “Коммунизм” албына дьон бары үөрэхтэммиттэрин кэнниттэн биирдэ биллэн, арыллан, бу былаас эйэлээхтик эстибитэ. Саҥа ырыынак тутулуктарын туһанар салайар былаас олоххо киирбитэ.
Сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн үрүҥү, хараны, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэт атеистар, аны тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталарын албыныгар киирэн сылдьаллар. Ол албын дьон элбэхтик саҥаны айыыны оҥоро охсоннор сайдыыны олус түргэнник ситиһэ сатыыр баҕа санааларын туһаныыга олоҕурар. Ону баара биир эмэ саҥаны айыы табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны, үчүгэйи аҕалар, онтон атыттара бары табыллыбаккалар, сатаммак-калар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ол иһин “айыы үөрэҕэ” диэн секта эдэрдэр элбэх куһаҕан быһыылары оҥороллоругар тириэртэ.
Тыл үөрэхтээхтэрэ нууччалар “грех” диэн тылларын быһаччы үтүктэн сахаларга суох “аньыы” диэн тылы булбуттарын туһананнар былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн тылбытын алдьата, өйдөбүлүн икки аҥы араара, икки тыл оҥоро сатыыллар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ үчүгэй диэн ааттанар элбэҕэ бэрдиттэн уонна хас киһи аайы тус-туспаларыттан киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарыгар анаан “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан оҕолору иитэр, үөрэтэр. Үрүҥү, сырдыгы, үчүгэйдик көстөрү дьон үчүгэй дииллэриттэн үрүҥ дьүһүн үчүгэй өйдөбүллэммит, онтон хара, хараҥа киһи үчүгэйдик көрбө-түттэн куһаҕаҥҥа кубулуйан сылдьар. Бу айылҕаттан тутулуктаах былыргы өйдөбүллэр киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ сырдык, сылаас үчүгэйин, онтон хара, хараҥа куһаҕанын билинииттэн үөскээбиттэр уонна бу тутулук улаханыттан хаһан да уларыйбаттар.
Киһи оҥорор быһыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэллэриттэн икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллар. Ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өйдөбүлэ киһи уратыны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥорорун уонна ол айыыны оҥорбутун кэнниттэн икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар. Киһи бэйэтэ оҥорбутун үгүстүк үчүгэй диэн билинэринэн саҥаны айыыны оҥоруу хайдаҕын атыттар быһаараллара табыллар.
Айыы диэн тыл киһи оҥорор ураты быһыытын, саҥаны айыыны оҥоруутун биллэрэр. Киһи үчүгэй айыыны оҥоробун диэн санаатыт-тан оҥоро охсубут быһыыта “үчүгэй” кыайан буолбакка хаалан, куһаҕаҥҥа кубулуйара быдан элбэх. Ол иһин айыы диэн тыл икки; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээх. Бу ураты үөскээн тахсарын сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонунан быһаараллар. Күн тыган сырдык, сылаас буолан ааспытын кэнниттэн түүн хараҥа, тымныы тиийэн кэлэрэ, үчүгэй уонна куһаҕан олоххо дьиҥнээхтик солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр.
Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн тугу сөбүлээбитин “үчүгэй” диэн быһааран кэбиһиэн сөбүттэн куһаҕаны да оҥорор кыаҕа улаатан хаалар. Сыыһа-халты туттунан үчүгэй буолуон да сөбүн куһаҕаҥҥа кубулутара тиийэн кэлэрэ быдан элбэх. Дьон уһун үйэлэргэ үчүгэй диир быһыыларын олус элбэхтик оҥороннор үчүгэй быһыылар лаппа үксээбиттэр, ахсааннара кыайан ааҕыллыбат буола элбээбиттэр. Киһи оҥорор быһыылара билигин даҕаны эбиллэ туралларыттан үчүгэйи булан быһаарыы уустугурар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ үчүгэйи куһаҕантан туспа арааран билии киһиэхэ уустуктары үөскэтэрин билинэр уонна дьон куһаҕан быһыы-лары оҥороллорун олус былыргы кэмнэртэн хааччахтыы, суох оҥоро сатыырыттан, олор ахсааннара биллэр аҕыйах. Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга оҕо аан бастаан быдан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын урутаан биллэҕинэ уонна олору оҥорботоҕуна, үчүгэй быһыылары оҥорор кыаҕа эбиллэрин таҥара үөрэҕэ туһанар. Бу үөрэх оҕону үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн дьон бары билэр куһаҕан быһыыларын оҥорума диэн этиини туһанан үчүгэй быһыылары оҥорууну элбэтэргэ туттуллар.
Былыргы кэмнэртэн сахалыы таҥара үөрэҕэр бу, тоҕус эрэ ахсааннаах куһаҕан быһыылар сурулла сылдьаллар. (2,59). Оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны арааран биллэҕинэ уонна бэйэтэ ону итэҕэйдэҕинэ, ол куһаҕаннары оҥорбот буолара үөскээн олох-суйарыттан үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.
Сайдыы үтүктүүттэн түргэнник киирэрэ ситиһиллэр. Ол иһин тугу үтүктэри чуолкайдаан билии эрэйиллэр. Дьон тугу үтүктэллэрин баһын-атаҕын билбэккэлэр эрэ үтүктэллэрэ элбээн хаалара өй-санаа халыйыытыгар тириэрдэр. Бары албыннааччылар “үчүгэй” диэн бу баар, маны үтүгүн диэн өйө-санаата ситэ сайдыбатах, атеист буолан хаалбыт киһини албынныыллара билигин да табылларын “айыы үөрэҕэ” диэн албын үөрэх баара биллэрэр.
Атеистар диэн киһи өйө-санаата баһылаан салайарын билиммэт, эти-сиини, материализмы бастатан иһэр дьон ааттаналлар. Бу өйдөрө-санаалара ситэ сайдыбатах, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини билиммэт дьон албыҥҥа киирэн биэрэллэрэ элбэҕин хаһан да кэлбэт “коммунизмы” өр кэмҥэ тута сатаабыттара биллэрэр.
Бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны таба арааран туһаммат киһи атыттар албыннаан этиилэригэр киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хаалар. Ол курдук, “айыы үөрэҕин” албыныгар сэбиэскэй былаас тобохторо, атеистар билигин киирэн биэрэн сылдьаллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ бу куһаҕан, бу “аньыы” диэбиттэрин үтүктэ, батыһа сатыылларыттан албыҥҥа киирэ сылдьаллара дакаастанар.
Үтүктүү кэмнээх-кэрдиилээх буолара табыллар. Барыны-бары, ким эрэ бу “үчүгэй” диэбитин үтүктэ сатааһын табыллыбат, албыҥҥа киллэрэн кэбиһиэн сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ “үчүгэйи” айыы диэн, онтон куһаҕаны “аньыы” диэн араара сатыыллара бэйэлэригэр эрэ үчүгэйи оҥорон диктатураны үөскэтэр баҕа санааларыгар сөп түбэһэр. Ол иһин киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэн баран атыттар этэллэрин үтүктэрэ табыллар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарга үөрэтэригэр айылҕа тутулуктарын туһанар. Үрүҥ, сырдык киһиэхэ үчүгэйи аҕалара, онтон хара, хараҥа киһи куһаҕаннык көрөрүн үөскэтэн сылдьар ыырын кыаратара хаһан да уларыйбакка эрэ дьайаллар.
Оҕо өйө-санаата сайыннаҕына бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара кыаллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэрин ирдиирэ онно туһалыыр. Бу куһаҕаннары оҕо билэн оҥорбот буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэр, үчүгэй майгыланар кыахтанар. “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ тоҕус эрэ ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо билэн оҥорбот кэмэ кэллэҕинэ киһи буолууну ситиһэр кыахтанарын биллэрэр.
Дьон уһун үйэлэр тухары үчүгэй быһыылары олус элбэҕи оҥороннор, олор олус элбээбиттэр, киһи ахсааннарын да кыайан аахпат кэмэ кэлбит. Оҕону үөрэтиигэ сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны оҥорууну бобуулары туһанара табатык уонна судургутук өйдөнөр.
Таҥара үөрэҕин бу бобууларыттан уратыны барытын сэрэхтээх буолууну туһанан оҥоруохха сөп. Бу быһаарыы “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Итини тэҥэ, “Бобуута суоҕу оҥоруохха сөп” диэн үөрэҕи үөскэппит. Аҕыйах ахсааннаах содулу үөскэтэр куһаҕан быһыылар сахалыы таҥара үөрэҕэр киирэн бобуллар буоланнар чуолкайдык биллэллэр. Ол иһин бары бобуута суохтар үчүгэй кыайан буолбатахтарына, сөбүгэр соҕус буолан тахсалларыттан куһаҕаны оҥорууга тириэрдибэттэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ олох уопутуттан билиилэри ылынан сайдыбытынан уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун тутуһарынан дьон өйө-санаата сайдарыгар, тупсарыгар атын таҥара үөрэхтэринээҕэр ордук сөп түбэһэр.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһи оҥорор быһыыларыттан куһаҕаннарын эрдэлээн, урутаан биллэҕинэ, олору оҥорбот буолуута үөскээн, үчүгэй быһыылары оҥороро элбиирин сахалар таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар. (3,34).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес- инкубатор”, 2016. – 148 с.
2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
3. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.