Үчүгэй санаалардаах буолуу
Кылам гына-гына сүтэн хаалар араас санаалары дьон бары улахан суолтата суох курдук ааҕаллар. Ол эрээри, санаа элбэхтик хос-хос хатыланнаҕына күүһүрэр, баҕа санааҕа кубулуйар уонна умнуллубат буолар, онтон салгыы өссө хатылаатахха үгэскэ уларыйан киһини бэйэтин салайар уонна баҕатын хоту хамсатар кыахтанар.
Санаа бу курдук уларыйан, күүһүрэн иһиитэ киһи оҥорор быһыы-тын салайарыгар тириэрдэр. Ол аата киһи баҕа санаатын бэйэтэ хамсаныылары оҥорорунан толорор кыахтанар. Санааны оҥорор быһыыга кубулутууга ханнык санаа; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буо-ларын эрдэттэн быһааран билии киһиттэн хайаан да эрэйиллэр.
Үчүгэй уонна куһаҕан санааны арааран билии киһиттэн элбэх билиини, уопуту эрэйэр уустук үлэ буолар. Сахалар ону быһааран сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санааны туһана сылдьаллар. Бу үчүгэйи оҥорууга тириэрдибит санааны тутуһан оҥоруллар быһыы үчүгэй буолар кыахтанар. Ол иһин сиэри тутуһуу диэн аналлаах үөрэҕи үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр.
Киһи тугу эмэ оҥорор санаатын ай диэн тыл биллэрэр. Бу санааны элбэхтик ырытыы, быһаарыы айар диэн тылынан этиллэрэ табыллар. Ол курдук, киһи тугу эмэ айа, саҥаны оҥоро сатыырын атыттартан кистиир, биллэрбэт санаата улаатан хаалар. Бу кистиир санаа ура-тытын ар диэн тыл олус табатык быһаарар. Ар диэн үүрэр, тэйитэр, ардырҕыыры үөскэтэр тыл буолар. Ол иһин атыттарга биллэрбэт санаа үлэтэ айар диэн тылынан этиллэрэ табыллар.
Киһи баһын иһигэр санаатыгар айа сатаабытын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, өссө ким да оҥорон көрө илик быһыыта буоллаҕына, саҥаны айыы диэн ааттанар. Киһи оҥорор саҥа, ураты быһыыта элбэхтик куһаҕан буолан тахсарын бэлиэтээн “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытын былыргылар, саха тылын үөскэтэр кэмнэригэр эбэн биэрбиттэр. Ол аата бу тыл сэрэхтээҕин, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэҕин эдэрдэргэ биллэрэргэ анаан бэлиэтээн биэрбиттэр.
Баҕа санааны ситиһии, толоруу диэн киһи олоҕун сыала буолар. Ол иһин оҕо улаатан истэҕинэ ситиһэр баҕа санаата бэйэтин кыаҕын иһинэн буоллаҕына эрэ толоруллар кыахтанарын билэрэ эрэйиллэр. Киһи бэйэтин кыаҕынан баҕа санаатын толордоҕуна үөрүүнү уонна дьолу билэрэ өссө хатылаан оҥорор кыаҕын улаатыннарар.
Сахалар “Киһини санаата салайар”, “Киһи санаа хамначчыта” диэн этиилэри туһанан киһи санаата оҥорор быһыыларын салайан иһэрин билинэллэр. Ол курдук, санаа олус түргэниттэн уонна ханнык да хааччахтан, мэһэйтэн иҥнибэтинэн инники баран сирдээн иһэрин сахалар быһааран олохторугар туһаналлар.
Санаа киһи баһын иһигэр сылдьарынан ханнык да быһыыны оҥорбот. Ол иһин санаа хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу быһаарыы ыл да кыаллыбат. Арай санаа оҥорор быһыыга кубу-луйдаҕына эрэ ханнык санаа буолара, бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕыттан тутулуктанан быһаарыллар кыахтанар.
Киһи ханнык баҕарар; үчүгэй да куһаҕан да санаалары санаталыы сылдьара кыайан бобуллубат, хаайыллыбат. Бэйэтин санаатын бэйэтэ эрэ салайар, уларытар эбэтэр суох оҥорор, умнар, симэлитэр кыаҕа тыыннааҕын тухары хаһан баҕарар баар буолар.
Былыргы үйэлэртэн ыла сахалар дириҥ билиилэрэ өс хоһоонноро буолан таҥара үөрэҕэр киирэн туттулла сылдьаллар:
- “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Айылҕаҕа биир өрүт кэмэ кэллэҕинэ иккис өрүтүнэн уларыйан, солбуйсан биэрэрэ, бу этии үөскээһинигэр тириэрдибит. Икки өрүттэр хардары-таары солбуйсан, бастаан биэрэн иһэллэрэ айылҕа сайдан иһэрин үөскэтэрин тэҥэ, дьон өйө-санаата тупсан, сайдыыны ситиһэллэригэр тириэрдэр.
- “Туох барыта үһүстээх” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар үһүс, саҥа өрүт үөскээн тахсарын быһааран олоххо сайдыы, тупсуу, уларыйыы киирэрин биллэрэр. Айылҕаҕа уларыйбат буолуу диэн суох, икки өрүттэр икки арды-ларыгар үһүс өрүт үөскээн тахсара хамсааһыны таһааран иһэр.
- “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн өс хоһооно киһи тугу саныы сылдьара кыайан быһаарыллыбатын биллэрэр. Ынах эриэнэ көстө сылдьар буоллаҕына, киһи санаата кыайан биллибэтин иһин иһигэр баар диэн быһааран бэриллэр.
- “Балык уу дириҥин былдьаһар, киһи күн үтүөтүн көрдөһөр” диэн өс хоһооно киһи баҕа санаата үчүгэйгэ тардыһа сылдьарын, ол диэки дьулуһарын, дириҥи, сырдыгы, ырааһы сөбүлүүрүттэн олоҕор тупса-рыылары киллэрэн биэрэрин биллэрэр. Үчүгэйи аһара баран ситиһэ сатааһын дириҥҥэ тардыһыы диэн этиллэрэ үчүгэйтэн үчүгэй кэн-ниттэн кэрэ буолуу кэлэрэ улахан эрэйгэ тириэрдэрин быһаарар.
- “Тэбиэн саҕа хара санаатааҕар түөн саҕа үрүҥ санаа ордук” диэн өс хоһооно үчүгэй кыра да буоллар туһалааҕын этэн биэрэр. Итини тэҥэ, бу өс хоһооно олох сайдыыта кыра да үчүгэйи оҥорууттан кэлэн иһэрин биллэрэрэ улахан суолталаах.
- “Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уорҕатыгар” диэн өс хоһооно олоххо куһаҕан уонна үчүгэй кэмнэр хардары-таары солбуйсан, уларыйан биэрэн кэлэн иһэллэрин биллэрэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи аан бастаан куһаҕаны арааран билэрэ ордугун этэн биэрэн үчүгэйи булан туһаныыга көмөлөһөр. (1,61).
- “Көрсүө, сэмэй быһыы киһини киэргэтэр” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыытыттан көрөн арааран атыттар хайдах сыһыанна-һалларын биллэрэр. Көрсүө, сэмэй быһыылаах киһи атыттары кытта сыһыана үчүгэйиттэн уонна араас үлэни кыайарыттан дьон бары сөбүлүүллэрин иһин, сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэ-тиигэ “Көрсүө, сэмэй буол” диэн этиини туһанар.
- “Санаабычча быһыылаах” диэн субу санаатыгар туох көтөн түспүтүн оҥоро охсон иһэр киһи ааттанар. Бу киһи оҥорор быһыыта сыыһа-халты буолан тахсара элбэҕин иһин, киһилии быһыылаах киһиэхэ киирсэрэ биллибэт кэмнэрдээх. Ол курдук, санаабычча оҥоро охсуллубут быһыы табыллыбата, сатаммата элбээн хааларыттан куһа-ҕан быһыылары үксэтэн кэбиһиэн сөп.
- “Уохтаах буору сиэмэ сөбүлүүр, үтүө санаалаах киһини дьон сөбүлүүр” диэн өс хоһооно үүнээйи уохтаах буорга үчүгэйдик үүнэ-рин курдук үтүө, үчүгэй санаалаах киһи үчүгэйи оҥороро элбэҕиттэн дьон сөбүлүүллэрин биллэрэр.
- “Киһиэхэ кыра да наада” диэн этии киһи санаатын көтөҕүүнү биллэрэр. Киһи санаатын үчүгэйдик көрүү, тугу эмэ туһалааҕы этэн биэрии көтөҕүөн сөбө этиллэр. Ол курдук, санаата көммүт, көтө-ҕүллүбүт, күүһэ-уоҕа эбиллибит киһи кыайбатын да кыайан кэбиһэрэ тиийэн кэлэрэ, бу этии үөскээһинигэр тириэрдибит.
Өс хоһоонноро олохтон үөскээн тахсыбыт билиилэр, ол аата олох үөрэхтэрэ буоланнар сахалыы таҥара үөрэҕэр киирэн сылдьаллар. Былыргылар олохторун устата элбэхтик оҥорон көрөн, боруобалаан чахчы табалара, туһалаахтара биллибит билиилэрэ өс хоһоонноро буолан сылдьалларын билигин туһанабыт.
Киһи оҥорор быһыылара санаата хайдаҕыттан; үчүгэйиттэн дуу, куһаҕаныттан дуу улахан тутулуктанан тахсалларын саха дьоно билэн үчүгэй санаалаах киһи үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорорун быһаа-ран таҥара үөрэҕэр киллэрэн “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этэн итэҕэйээччилэри үөрэтэ сылдьаллар.
Сахалар олус былыргы кэмнэртэн киһи санаатын үөрэтэн таҥара үөрэҕин олохтообуттар. Бу таҥара үөрэҕэ оҕо сайдан, саҥаны билэн иһэриттэн эбиллэр өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэринэн атын таҥара үөрэхтэринээҕэр олоххо ордук улахан туһаны оҥорор.
Онон сахалыы таҥара үөрэҕэ киһини санаата салайарын билинэн үчүгэй санаалардаах буолууга иитэрэ, үөрэтэрэ оҕо өйө-санаата сай-дан киһи быһыылаахтык олоҕун олороругар көмөлөһөр. (2,33).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.