Үүннээх-тэһииннээх
ҮҮННЭЭХ – ТЭҺИИННЭЭХ
Сахалар оҕону иитиигэ, ийэ кута сайдарыгар олус улахан оруолу ууралларын “Тарбахтаахха таарыттарбакка, хара харахтаахха көрдөрбөккө” оҕолорун кыра эрдэҕинэ бэйэлэрэ эрэ көрөн-истэн иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ, улаатыннараллара быһаарар. Оҕону бу курдук иитии аан маҥнай бэрээдэги тутуһарга, төрөппүттэрин курдук киһи быһыылаах буолууга үөрэтиигэ олоҕурара уонна оҕо ийэ кутун үөскэтэринэн уратыланара.
Ат көлө саха дьоно сайдыыны ситиһэллэригэр, киэҥ-куоҥ сири-дойдуну баһылыылларыгар оҥорбут сүҥкэн туһатын соччо сыаналаабакка сылдьабыт, аанньа ахтыбаппыт. Саха дьоно былыр-былыргыттан ат көлөнү көрөн-истэн, иитэн олохторун сайыннарыыга, тупсарыыга киэҥник туһаналлара.
Айылҕаҕа көҥүлүнэн кыыл курдук сылдьар аты күүһүлээн, оҕуурдаан тутан ылан көнтөс, үүн кэтэрдэн баайдахха, элбэхтик көлүйэ, миинэ үөрэтэн айааһаатахха эрэ киһи көлүнэн, үлэлэтэн туох эмэ туһаны таһаарынар кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн эмиэ итинник хабааннаах үөрэҕи бардаҕына эрэ табылларын билигин умнубут курдукпут. Ол курдук, тугу эмэ үлэлиир хаһан баҕарар ыарахан, киһи баҕатынан, көҥүлүнэн сылдьарын курдук буолбатах, эти-сиини хамсатыахха, элбэхтэ эрчийиэххэ наадата үлэ ыараханын үөскэтэр.
Сахалар ол иһин “Үүннээх-тэһииннээх” диэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар холбуу этиини айаннар кэлэр көлүөнэлэрин көҥүлүнэн барбатыгар үөрэтиигэ туһаналлар этэ. Кэлин сэбиэскэй былаас оҕолору иитиини сымнатан, аһара ыытан атаахтатыыга кубулуппутуттан, бу этии куһаҕаннык иһиллэр, туттуллубат курдук буола сылдьар эрээри, аныгы олоххо туттуллара эрэйиллэр.
Билигин эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыылары уонна элбэх сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро элбээбитин кэнниттэн, оҕону иитии сыыһа хайысханан баран иһэрэ билиннэ, дакаастанна.
“Айыыны оҥор” диэн эдэр оҕону үөрэтии сыыһатын сайдан иһэр “Кут-сүр үөрэҕэ” дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэ сатыырын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” дьайыытыттан эдэрдэр сыыһа-халты туттуналлара элбээбитин тэҥэ, саҥаны айыыны оҥоробут диэн сыыһа санааларыттан куһаҕан быһыылары оҥороллоро, арыгыга, наркотикка ыллараллара үксээтэ.
Сылгыга үүн-тэһиин кэтэрдии диэн көҥүл, талбытынан аһыы-аһыы сылдьыбытын суох оҥорор, үлэлээн, ону-маны таһан туһаны оҥороругар күһэйии, сылдьар сирин хааччахтааһын буолар.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн эмиэ итинник үөрэҕи хайаан да барыахтааҕын биллэрэн “Үүннээх-тэһииннээх” диэн этиини былыргы сахалар үөскэппиттэр уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ куруук туһаналлар эбит. Ол кэмҥэ саха дьоно үчүгэй уустарынан, үлэһиттэринэн аатыраллар этэ.
Сорох сымнаҕас майгылаах, улахан киһи этэрин болҕойон истэн толорор оҕоҕо, үксүгэр кыргыттарга, итинник кытаанах хааччахтар туттуллумуохтарын сөп.
Ураты эрчимнээх уол оҕолорго үүн-тэһиин, хааччах хайаан да наада. Кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги тутуһарга үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ эрэ киһи бэрээдэктээх буола улаатар кыахтанар. Аҕа кытаанах көрдөбүлэ хайаан да туолуохтааҕа, бу этии туттулла сылдьарын быһаарар уонна оҕону бэрээдэккэ, киһи быһыытын тутуһарга үөрэтиигэ туһалыыр.
Аныгы бэрээдэги, сокуоннары, быраабылалары халбаҥнаабакка тутуһуу, олоххо туһаныы, ол аата хааччахха, күрүөҕэ киирии курдук буолар уонна “үүннээх-тэһииннээх” буоллахха эрэ ситиһиллэр. Ол аата сыыһа-халты туттунууттан үүн-тэһиин эрэ баара дьалбаа соҕус киһини быыһыыр кыахтаах.
Онон аныгы, демократия олоҕор дьон бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан салаллан бэрээдэги, сокуоннары уонна быраабылалары тутуһаллара сахалыы “үүннээх-тэһииннээх” диэн этиинэн толору өйдөнөр уонна ат көлөнү билэр кимҥэ барытыгар тиийэр буола быһаарыллар.
Үүн-тэһиин аһара кытаатан хаайыыга, көҥүлү быһыыга тиийэн хаалара олус хомолтолоох. Киһи быһыытын аһара барыма диэн этии үүннээх-тэһииннээх буолууну, өй-санаа хааччаҕын быһаарар. Бэйэтэ туттунар күүһэ аҕыйах соҕус буоллаҕына, бу киһиэхэ үүнү-тэһиини туһаныы, көмөлөһөн биэрии эрэ туһаны аҕалар.
“Үүнэ-тэһиинэ суох барыы” сиэри, бэрээдэги, сокуоннары, быраабылалары кэһэн киһиттэн таһынан быһыылары оҥоруу ааттанар. Ол аата киһи оҥорор быһыыларыттан ураты, атын быһыылары, айыыны оҥоруу үүнэ-тэһиинэ суох буолууга, көҥүлүнэн барыыга тириэрдэр. Манна айыыны оҥоруу киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоруу буолан сиэри таһынан барарыттан үүнэ-тэһиинэ суох буолууну биллэрэрин таба сыаналааһын ирдэнэр.
Аҥардас дьахтар иитэр уол оҕото, эр киһи кытаанах көрдөбүлүн билбэтиттэн сыыһа-халты туттунан буруйу-сэмэни оҥороро элбэх буоллаҕына, аныгы кыргыттар ыар буруйу оҥороллоро элбээһинэ оҕолору иитии, үөрэтии хайысхата төрдүттэн сыыһа суолунан баран иһэрин дакаастыыр. Ол курдук, кыыс оҕолор бары ийэлээхтэриттэн кыра эрдэхтэринэ дьиэ кэргэҥҥэ иитии кэминэн баран иһэр буоллаҕына, оскуолаҕа кыыс оҕолору аһара барыыга, киһи оҥорбот быһыыларын оҥорууга “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн этэн үөрэтии тириэрдэр. Үөрэх министерствота бу үөскээбит сыыһаны көннөрөрө ирдэнэр.
Билигин сэбиэскэй былаас оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ сыыһаларын, аһара сымнааһынын көннөрүү аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт, сайдыыны ситиһиэхтэрин, омуктарын сайыннарыах-тарын, элбэтиэхтэрин баҕарар дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Онон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аһара сымнааһын, дьаалатынан ыытыы букатын табыллыбат быһыылар буолалларын былыргы сахалар “Үүннээх-тэһииннээх” диэн оҕону иитиигэ туһанар этиилэрэ быһаарар. Оҕо өйө-санаата сайдыыта былыргы кэмнэртэн уларыйа илигинэн, бу быһаарыыны билигин даҕаны төрөппүттэр туһаннахтарына оҕолоро киһи быһыылаах буола улаатыа этэ.
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: 2023. – 117 с.