Үөрэҕи ылыныы икки өрүтэ
Билии-көрүү, үөрэҕи ылынан иһии өй-санаа, салгын кут сайдыытын үөскэтэр. Үөрэҕи ылыныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Үөрэтии. Үөрэтии диэн атын киһи көрдөрөн биэрэн “мин курдук оҥор” диэн этэн, үтүгэннэрэн үөрэтэрэ ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэлэм билиилэри, үгэстэри иҥэрэн, ол аата үчүгэй быһыылары бэйэтигэр оҥотторон биэрэн үөрэтиллэр. Оҕо бэйэтэ оҥорбут үчүгэй быһыыта үгэһи үөскэтэн иһэриттэн өйүгэр иҥэн хаалан иһэрэ түргэтиир. Үөрэтии ыарахан, кытаанах соҕус буоллаҕына түргэнник тиийимтиэ буолар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайаан да үөрэтиллэрэ туһалааҕыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ киһи олоҕор бастаан иһэр оруоллаах. Оҕо ийэ кутугар үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ сыыһа-халты туттубат, үчүгэй майгылаах киһи буола улаатар, туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэнэрэ саҕаланар уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.
Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үөрэтииттэн тиийэрэ ордук сатанар. Ол курдук, үөрэтэр киһи этэрин хайаан да толоруу хаһан баҕарар ирдэнэрэ үөрэтии ситиһиилэнэрин, табылларын үөскэтэр. Этэр тылын оҕолорго иһитиннэрбэт, ылыннарбат учуутал тугу эмэ туһалааҕы үөрэтэрэ кыаллыбат буолуон сөп.
2. Үөрэнии. Киһи бэйэтэ билэн-көрөн, истэн үөрэҕи ылынара үөрэнии диэн буолар. Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтэ үөрэнэр кыахтанан сөбүлүүр үөрэҕин талан ылан иҥэриниэн сөп. Киһи бэйэтэ хос-хос хатылаан оҥорон үөрэҕи умнуллубат буолууга тириэрдэрэ үөрэнии диэн ааттанар.
Бу ылыммыт үөрэҕин оҕо боруобалаан көрдөҕүнэ үгэс үөскүүрэ түргэтээн, билии чиҥээн умнуллубат буолара үөскүүр. Оҕо тугу саҥаны билбитин өссө дириҥэтэн өйдөөрү боруобалыы сатыыра хаһан баҕарар элбиир.
Сахаларга былыр-былыргыттан киһи таҥаралара иккиэлэр:
1. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ аан бастаан олоххо улахан уопуттаах киһи, төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран, көмөлөһөн, ыйан, көрдөрөн биэриитинэн оҕону кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун иитэр, үөрэтэр аналлаах. Улахан киһи этэрин истэн, ону толорон иһии үөрэтии диэн ааттанар уонна куруук туттуллар.
2. Оҕо улаатан истэҕинэ Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, үчүгэй диэн быһаарбытын үтүктэн үөрэнэрин үөскэтэр. Ол иһин, бу таҥара аатыгар үчүгэй ханна баарын булларан биэрэргэ аналлаах үрүҥ диэн тыл туттуллар. Киһи бэйэтин баҕа санаатынан быһаарынан үчүгэйи булан, үтүктэн үөрэниитэ Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.
Учуутал тас көрүҥэ, сүрэ баара оҕону үөрэтиигэ ордук улахан оруоллаахтар. Ону тэҥэ, кини олоҕор ситиспит ситиһиилэрэ уонна үөрүйэхтэрэ эмиэ улахан дьайыыны оҥороллор. Олоххо улаханнык уопутурбут, тугу эмэ оҥорон туһалааҕы ситиспит, элбэх билиини, үөрүйэхтэри мунньуммут киһи учууталлыыра, атыттары үөрэтэрэ үтүктэр, батыһар күүс үөскүүрүттэн ордук табыллар.
Сүр баара киһи хараҕын көрүүтүнэн бэриллэр. Сүүрэлии, хамсыы сылдьар харахтаах киһи сүрэ кыратын таһынан албынньыт, сымыйыаччы буолуон сөп. Симириктии, чыпчылыҥныы сылдьар киһи сүрэ аҕыйаҕа, тулуура кырата көстөн биллэр.
Сүрэ элбэх киһи хараҕа хамсаабат, кытаанах, өр чыпчылыйбакка батары көрүөн сөп. Биир кытаанах көрүү сүрэ мөлтөх киһини хам баттыан сөп. Сүрэ күүстээх, атыттары баһыйар киһи учуутал, үөрэтээччи буолара улахан туһалаах, үөрэх тиийимтиэтин, үчүгэйдик өйдөнөрүн үөскэтэр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэттэхтэринэ табыллар. Төрөппүттэр бу кэмҥэ оҕолоругар Улуу Тойон таҥара буолан бэрээдэккэ, киһилии быһыыланыыга, этэр тылларын истиигэ үөрэтиэ, оннук үгэстэри иҥэрэн иһиэ этилэр. Кинилэр тугу эппиттэрин, оҥотторбуттарын үтүктэн соннук оҥоро үөрэнэриттэн оҕоҕо үчүгэй үгэстэр үөскээннэр ийэ кута иитиллэн иһэрэ ситиһиллэр.
Оҕо үөрэргэ үөрэнэриттэн үөрэх тиийэрэ араарыллан биллэр. Ийэтэ үөрэн, үөрбүтүн көрдөрөн биэрдэҕинэ эрэ оҕото үтүктэн үөрэн көрдөрөр. Оҕо бу үөрэммит үөрэҕэ иҥэн хааларыттан уонна үйэтин тухары дьайа сылдьарыттан үчүгэй, киһилии быһыылаах буола улаатары ситиһэр кыахтанар.
Бу ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэйи элбэхтик оҥорон үчүгэй үгэстэммит оҕо үчүгэй иитиилээх, майгылаах буола улаатарын төрөппүттэр билэн, бу кэми аһаран кэбиспэккэ, ийэ кутун бэрээдэккэ, этэр тылы истэргэ үөрэтэн иитиэ этилэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдан тахсыбытынан, оҕо ийэ кутун кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэринэн иитэри тутуһар.
Оҕолор үөрэҕи ылыналлара тус-туспалар. Үгүстэр үөрэтэр киһи этэрин ылынан толорон иһэр буоллахтарына, атыттар мэниктэригэр баһыттаран истимиэхтэрин, толорумуохтарын сөп.
Оҕо үөрэтэр киһи этэрин иһиттэҕинэ, соннук толордоҕуна эрэ үөрэҕи ылынар кыахтанарын төрөппүттэр билиэ этилэр. Ол иһин оҕо төрөппүтэ этэрин истэргэ үөрэнэрэ аан маҥнайгынан ирдэнэр. Этэр тылы истэр оҕо үөрэҕи ылынара түргэтиир.
Үөрэтии кытааттаҕына кэһэтэн үөрэтии диэҥҥэ кубулуйар. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ көннөрү этэн үөрэтэри истибэт киһини кэһэтэн үөрэтэри тутуһарыттан сэбиэскэй былаас кэмигэр сорохтор абааһыга тэҥнии, ол иһин туората сылдьыбыттара. Билигин даҕаны сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сымыйа “айыы үөрэҕин” айаннар, ол кэмнээҕи сыыһа үөрэтиини салҕаан иһэллэр.
Бу хаалынньаҥ дьон албыннарыттан босхолонуу эрэ сахалары сайдыы суолугар киллэрэрин таба өйдөөһүн ирдэнэр кэмэ кэллэ. Ол курдук, биир эмэ киһи оҥорор саҥаны айыыта табыллан туһалаахха кубулуйар, онтон дьон бары саҥаны айыыны оҥоро сатаатахтарына сыыһа-халты буолан тахсара элбиириттэн алдьатыыга тиийэн хаалаллар. Өй-санаа бу уларыйар уратытын итэҕэли үөрэтээччилэр биллэхтэринэ уонна кытаанахтык тутустахтарына табыллар.
Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн, араас айыыны оҥоро сатыыра элбиир кэмигэр, сыыһа-халты туттубатын үөскэтэн оҕону харыстыыр аналлааҕын туһаныы ирдэнэр. (1,24).
Үөрэтии уонна үөрэнии биир биллэр сөп түбэһэрдээхтэр. Ол киһи тугу урутаан билбитэ үгэскэ кубулуйан иһэр уратытыттан тутулуктаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу аан маҥнай билбитин, көрбүтүн сонно үгэс оҥостунан ийэ кутугар иҥэринэн кэбиһэрэ олус кытаанахтык өйдөөн хааларын үөскэтэр.
Аан бастаан куһаҕан быһыыны оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хаалбыт оҕону көннөрөн үөрэтии олус уустугурар. Манна Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһата улаханнык көмөлөһөр. Ол курдук, урут үөскээн хаалбыт куһаҕан үгэһи, бу куһаҕан үгэс эбит диэн биллэрэн туоратыы, умнуннарыы хайаан да эрэйиллэр. Оҕо тугу урутаан билбитин, үгэс оҥостубутун хатылаан оҥоро сатыыра элбиир. Бу үөскээн хаалбыт куһаҕан үгэһи умуннара сатааһын улахан эрэйи үөскэтиэн сөп.
Куһаҕан үгэһи умуннаран, суох оҥорон баран үчүгэй үгэһи саҥалыы иҥэрэн биэрдэххэ эрэ, урутаан үөскээбит үгэс уларыйар, атынынан солбуллар кыахтанар. Ол иһин сахалар урутаан, эрдэлээн үөрэтии диэни уонна “Айыы этиитэ” диэн үгэһи куруук туһаналлар. Аан бастаан үчүгэй быһыылары оҥотторон үөрэтии эрдэлээн үөрэтии диэн ааттанар уонна оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэриттэн үчүгэй быһыылаах буоларыгар тириэрдэр үөрэх буолар.
“Айыы этиитэ” диэн оҕо, киһи куһаҕаны, дьон оҥорботторун оҥорбутун билиниитэ, бу быһыы куһаҕан эбит диэн итэҕэйиитэ, урукку, сыыһа өйүн-санаатын көннөрүүтэ ааттанар. Бу быһыы куһаҕанын, туһата суоҕун билинии, итэҕэйии киһи бу быһыыны умнарыгар, хаалларарыгар туһалыыр, ол иһин саҥа, үчүгэй үгэһи ылынарын, иҥэринэрин үөскэтэр.
Саха омуга сайдыан баҕарар. Нууччалардыын холбоһон хаанын тупсарыммыт саха омуга үйэтин бу тустаах кэмигэр сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатан сылдьар. Итини тэҥэ, омук ахсаана эбиллэн иһэрэ санаатын күүһүрдэр. 2010 сыллааҕы перепись түмүгүнэн республика иһигэр сахалар баһылыыр оруолу ылаллар.
Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Олоххо сайдыыны, барыһы биэрэр үлэ көрүҥнэрин баһылааһыны сайдан иһэр омук ситиһэр кыаҕа улаханын туһаныы эрэйиллэр. Үлэҕэ сыыһа-халты туттунуу элбэҕиттэн үгүстэр кэһэйэн үөрэнэллэрэ үксүүрүттэн үлэҕэ үөрэнии уонна үлэни үлэлээһин Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэллэр.
Билигин арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин тутуһар, үтүктэр учууталлар үөрэҕи ылыныы иккис өрүтүн, үөрэниини туһана сатыыллар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэрин хаалларан, көтүтэн кэбиһэллэр уонна бу кэмҥэ олоххо туһата суох кылапаччыйар оонньуурдарынан оонньото, атаахтата сылдьалларыттан оҕолоро улаатан баран бэйэмсэх буолара аһара баран хааларыттан төрөппүттэрин хомоторо тиийэн кэлэр.
Бэйэмсэх диэн өй-санаа оҕо бэйэтигэр үчүгэйи оҥоро сатыыра улаатарын үөскэтэриттэн, атыттар кини туһугар үлэлииллэрин, кыһаналларын элбэтэ сатыырыгар тириэрдэр. Үлэлииргэ үөрэнии ыараханыттан, эрэйдээҕиттэн бэйэмсэх буолан хаалбыт оҕо үлэни абааһы көрөрө, сөбүлээбэтэ үөскүөн сөп.
“Олох үөрэҕэ” диэн сахалар этэллэрэ киһи оҥоро охсубут быһыылара табыллыбакка, сатаммакка хаалаллара элбэҕиттэн кэһэйэн үөрэнэрэ улаханнык туһалыырын биллэрэр. Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥордоҕуна, ол быһыытыгар эппиэт, иэстэбил кэлэрэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар.
Сыыһа-халты туттубут киһи бэйэтэ кэһэйэрэ тиийэн кэлэрэ үөрэтии түргэнник өйгө-санааҕа тиийэрин үөскэтэр. Ол курдук, тарбаҕын өтүйэнэн охсуммут киһи ыарыытыттан кэһэйэрэ сэрэхтээх буоларын сонно улаатыннарар. Бары кыаҕын уурунан сыыһа охсубакка үөрэнэрэ биллэрдик түргэтиир. (2,77).
Киһи кэһэйэн үөрэнэрэ үлэттэн элбэхтик тахсарынан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр таҥаралара буолар уонна сыыһа-халты туттубакка үөрэтэриттэн үлэни табан үлэлиири үөскэтэн омугу сайыннарар. (3,91).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
2. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.
3. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.