Үөһээ уонна аллараа
Үөһээ уонна аллараа диэн быһаарыылар олох сайдыытын таһымын быһаараллар.
Дьон олохторун биир кэмигэр үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан ситиспит таһымнара олох таһыма диэн ааттанар. Бу олох таһыма диэн дьон быһаарыылара бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар турар сирдэрин кытта сөп түбэһэр. Бу таһым диэн өйдөбүлгэ дьон бэйэлэрин олохторугар ситиспит ситиһиилэрэ, үлэлэрэ-хамнастара, өйдөрүн-санааларын сайдыыта, саҥарар тыллара барыта холбуу киирсэ сылдьаллар.
Дьон бэйэлэрин бу күннээҕи санааларыгар ситиспит таһымнара турар сирдэрин кытта сөп түбэһэриттэн урукку кэмҥэ ситиспит таһымнарыттан үөһээ тахсыы курдук өйдөнөр.
Атын омук тылын билии олох таһымын сайыннарар, сайдыылаах омук билиитинэн өйү-санааны толорор, өй-санаа сайдыытыгар кыах биэрэр. Аҥардастыы биир омук тылын, билиитин эрэ билии сайдыы таһымыттан хаалларар быһыы буолар. Бу быһаарыыны бэйэбитигэр тэҥнии тутан көрдөхпүтүнэ нууччалары, урукку кэмҥэ сайдыылаах омуктар тылларын үөрэтэн, билэн сайдыыны ситиспит таһыммыт икки тылланыы буолан сылдьар. Нуучча тылын хаалларан аҥардастыы сахалыы эрэ үөрэтии сайдыыттан хаалыыга тириэрдэр.
Бу олох таһыма сайдыы-үөрэх эбиллэн, билии-көрүү кэҥээн истэҕинэ - үрдээн, өрө тахсан биэрэр. Маны экономикаҕа сыһыаннаан быһаардахха ордук өйдөнүмтүө. Экономика төһө элбэх көрдөрүүлэрэ үрдүктэр да, соччонон бу таһым үрдүгү көрдөрөр. Бу таһым государстволар икки ардыларыгар сыһыаннаһыыга биллэр суолтаны ылар буолла. Сайдыыта суох государстволар олохторун таһыма биллэрдик аллараа хаалбыта, тэҥнээн көрөн хомуруйарга сөптөөх төрүөт буолар.
Бу таһым эбэтэр көрдөрүү сайдыы мөлтөөтөҕүнэ, экономика төрүттэрэ саҥаны оҥорон олоххо киллэрэн испэтэхтэринэ - намтаан, аллараа түһэн биэрэр. Хаалан иһэр государстволар экономикаларын ханнык көрүҥүн өрө тардан таһаардахтарына хаалыыттан тахсалларын ааҕан-суоттаан быһаарар кыахтаахтар. Билигин олус наадалаах буолбут бу таһымы эбэтэр көрдөрүүнү былыргы сахалар билэн туһаналлара бэйэтэ биир уратылаах, былыргыттан экономикаҕа олус суолталаах тимири уһаарыынан уонна уһаныынан дьарыктананнар үөһээ тахсыы уонна аллараа түһүү диэн өйдөбүллэри элбэхтик туһанар эбиттэр.
Сайдыыны ситиһии бу таһыма атын омуктар ситиһиилэригэр тэҥнээн көрдөххө ордук чуолкайданар. Экономика ситиһиилэрин тэҥнээн көрүү омуктар сайдыылара төһө тус-туспа арахсалларын быһаарар. Маннык тэҥнээн көрүү кэнниттэн быһааран сайдыылаах омук диэн батыһарга, үтүктэргэ эбэтэр хаалыылаах эбит диэн хомуруйарга кыах баар буолар.
Экономикаҕа үрдүк сайдыыны ситиспит омуктар сайдыылаах омуктар диэн ааҕыллаллар. Кинилэр оҥорбут тиэхиникэлэрэ, технологиялара сайдыылара хаалбыт омуктарга олус сыаналаах табаарга кубулуйаллар. Хаалан иһэр экономикалаах омуктар кинилэри үтүктэргэ, батыһарга эрэ тиийэллэр. Экономикаҕа ситэн куотуу, аһара барыы диэн уһун кэмнээх олус күүстээх үлэттэн-хамнастан үөскээн тахсар өйдөбүллэр. Экономиканы хантан да булан ылбаккын, ким да босхо биэрбэт, арай элбэхтик саҥаны арыйыылары олоххо киллэртээн, үлэлээн-хамсаан, саҥа технологиялары баһылаан истэххэ биирдэ сайдыы иннин диэки хамсыыр кыахтаах.
Олох таһыма диэн этии экономика сайдыытын быһаччы көрдөрөр быһаарыы буолар. Үөһээ тахсыы, өрө дабайыы дьоҥҥо барыларыгар ситиһиини, кыайыы-ны бэлиэтиир көстүү буолар. Онтон аллараа диэки түһүү - мөлтөөһүнү, үлэ-хамнас атахтаныытын, бытаарыытын бэлиэтиир.
Дьон былыр-былыргыттан аллараа диэки түһүү, мөлтөөһүн буолан эрэрин көрдөрөр диэн ааҕаллар. Киһи түүлүгэр эмискэ аллараа диэки түһүүтэ олоҕо уруккуттан куһаҕан буолан, мөлтөөн барыытын биллэрэрин билэллэр. Сыыйа эбэтэр халтарыйан да аллараа диэки түһүү туох да үчүгэйэ суох олоҕун таах атаарар киһи түүлүгэр көстөр бэлиэ буолар.
Саха дьоно түүл үөрэҕин тутуһалларыттан аллараа, сир аннын диэки түһэри букатын сөбүлээбэттэр. Ол аллараа дойдуга абааһылар, араас ыарыылар, өлүү-сүтүү төрүттэрэ бары олороллор диэн ааҕаллар. Сахаларга аллараа диэки түһүү өссө эбиискэ куһаҕан сир диэки барыы диэн өйдөбүллээх. Аллараа диэки түһүүттэн, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта намтааһыныттан, олох мөлтөөһүнүттэн киһилии дьон бары сэрэнэ, туттуна сылдьаллар.
Үөһээ диэки тахсыы олоххо ситиһии, туох эмэ туһалаах уларытыыны киллэрии бэлиэтэ. Маны киһи түүлэ эмиэ сити баарын курдук көрдөрөр. Хайдах быһыылаахтык үөһээ диэки ыттан тахсан иһэрэ туох ситиһиини оҥорорун, төһө улахан туһалааҕын билгэлиир. Арай аһара үөһээ уонна олус чэпчэкитик көтө сылдьыы көннөрү ыра санаа эрэ буолар. Киһи тугу санаабытын олоххо киллэрэрэ олус улахан уустуктардаах буолан хаалара элбэх. Киһи санаата ханнык эрэ быһыыга кубулуйан тахсара олох таһымыттан тутулуга улахан.
Манна сахалар ыра санаа диэн этиилэрин чуолкайдаан биэриэххэ сөп. Түһээн олус баай-тот Үөһээ дойдуга көтө сылдьыы киһи хаһан да туолбат ыра санаата эрэ буолар. Уһун кэмҥэ олус баҕара санааһын үгэстэри үөскэттэҕинэ киһи түүлүгэр илэ курдук көстүөн эмиэ сөп. Түүлгэ эмиэ олохтоох сиртэн-уоттан соччо ырааппакка, олус түргэнник үөһээ-аллараа түспэккэ сылдьыы этэҥҥэ буолууну, олох биир тэҥник баран иһиитин, өй-санаа туруктааҕын быһаарар.
Сахалар үөһээ диэки тахсан иһиини ордук чаҕылхайдык ойуулууллар. Үөрэҕи-билиини, өй-санаа сайдыытын ситиһии, өрө, халлаан диэки хаттыгастарга тахсан иһии курдук кэпсэнэр. Өй-санаа үрдүкү чыпчаалын ситиһии, Yрүҥ айыы буолуу киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн букатын арахсан Үөһээ дойдуга таҕыстахха эрэ ситиһиллэр ыра санаа кыраайа буолар. Өй көтөн Үөһээ дойдуга тахсыыта, айыы буолуу киһи өллөҕүнэ эрэ кэлэрин саха киһитэ барыта билэр.
Үөһээ, аллараа диэн быһаарыылар кыайыыны уонна кыаттарыыны эмиэ бэлиэтииллэр. Саха дьоно былыргыттан тустуунан дьарыктаналлар. Тустуу хапсаҕай диэн ааттаммыта бэйэтигэр олус сөп түбэһэр, хапсаҕайы аан бастаан биллэрэр. Бу тустуу аан маҥнайгы көрүҥэ буоларынан киэн туттуохха эрэ сөп. Ол курдук тустуу быраабылалара, туох таҥастаах тустуллара барылара холбоон бу олус былыргы, аан маҥнайгы тустуу буоларын кэрэһилээн көрдөрөллөр.
Хапсаҕайга тустуу быраабылалара уонна араас ньымалара киһи саҥа сайдан иһиэҕиттэн, икки атаҕар турбут кэмиттэн ыла үөскээбиттэригэр сөп. Утарылаһар киһини кууспакка сылдьан эрэ соҕотохто албастаан, хатыйан эбэтэр илиититтэн, атаҕыттан ылан охторуу олус уустук. Тустарга ыстаантан ураты атын таҥас, кур эҥин суоҕа, былыргы таҥаһа суох, киһи бэйэтинэн сылдьар кэмиттэн ыла хапсаҕайдаһан тустуу саҕаламмытын биллэрэр көстүүгэ киирсэр.
Тустууга үөһээ буолуу үчүгэйэ уонна аллараа түһүү куһаҕана эмиэ туспа араарыллар кээмэйдээх. Кыайбыт киһи куруук үрдүкү тахсыыта үөһээ буолуу үчүгэйин көрдөрөр, охтон кыаттаран, аллараа түһүү хомолтото аллараа түһэр куһаҕанын биллэрэр.
Онон, үөһээ тахсыы, үөһээ буолуу диэн үчүгэйи көрдөрөр бэлиэ былыр-былыргыттан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар олохсуйбут. Онтон аллараа диэки түһүү, аллараа буолуу куһаҕан кэм кэлбитин көрдөрөр өйдөбүлгэ кубулуйбута олус быданнаабыт буолуон сөп. Бу үөһээ уонна аллараа хамсааһыннартан тутулуктанан киһи өйө-санаата сайдан испитэ уонна Үөһээ, Аллараа дойдулары үөскэппитэ. (1,18).
Туһаныллыбыт литература
уларыт- "Туймаада" хаһыат. №266. 13.08.2015.