Өйү-санааны ыраастааһын
Санаа элбэхтик хатыланнаҕына күүһүрэн, баҕа санааҕа уларыйан, умнуллубат буолар уонна мунньуллан иһэр. Бу мунньуллан иһэр баҕа санаалар кэлин үгэскэ кубулуйдахтарына киһини бэйэтин хамсатар кыахтаналлара өй-санаа уустуктара кэлэн иһэллэрин биллэрэллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр туту-лугар сөп түбэһэн санаа эмиэ икки өрүккэ арахсар:
1. Үчүгэй санаалар.
2. Куһаҕан санаалар.
Санаалар бу икки өрүттэрин арыыйда дириҥник ырытыахпыт:
1. Үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа үчүгэй санаа диэн ааттанар уонна үгэскэ кубулуйан сиэри үөскэтэр. Дьон үчүгэй диэн ааттыыр быһыыларын оҥоро сатыыллара элбэҕиттэн үчүгэй санаалаах буолуохтарын баҕалаахтар үгүстэр.
2. Санаа куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэртэҕинэ куһаҕана бил-лэн, быһаарыллан тахсар. Куһаҕан быһыыны дьон оҥоруохтарын ба-ҕарбаттарыттан куһаҕан санаалар аҕыйаан иһэллэр.
Санаалар бу икки өрүттэриттэн үчүгэйдэрэ дьоҥҥо туһаны оҥорон сайдыыны аҕалалларын элбэтэр, онтон куһаҕан санаалар куһаҕаны оҥорууга тириэрдэллэриттэн аҕыйата, суох оҥоро сатыыллар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕаны элбэх-тик саныы сылдьара, ол санаалара элбээн, мунньуллан куһаҕан үгэс-тэри үөскэтэн кэбиһэллэриттэн киһи өйүн-санаатын харыстыырга анаан “Өйү-санааны ыраастааһын” диэн туому ыытан туһалыыр.
“Өйү-санааны ыраастааһын” икки араастаан оҥоруллар:
А. Киһи бэйэтэ бу куһаҕаны умнуута, хаалларыыта.
Б. Олоххо элбэх уопуттаах киһи этэн, ыйан биэриитин туһаныы.
Бу араастары арыыйда дириҥник быһаарыахпыт:
А. Киһи бэйэтэ эрэ санааларын салайар. Этиттэн-сииниттэн санаа эньиэргийэ ыларыттан киһи санаатын салайар кыахтанар. Бу куһаҕан санаа диэн быһаардаҕына умнан, хаалларан кэбиһэр кыаҕа хаһан баҕарар баар. Санааны умнан, хаалларан кэбиһии киһи өйө-санаата ыраастанарын, куһаҕана суох буоларын үөскэтэр. Ол иһин киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэригэр сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн этиини туһанан үөрэтэр. Ону тэҥэ, оҕо кыра эрдэҕиттэн дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэ-рин уонна “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн хааччаҕы тутуһа сыл-дьарыгар үөрэтэн олору умнан, хаалларан иһэригэр тириэрдэр.
Үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар хас киһи аайы тус-туспалар. Баай уонна үлэһит, дьадаҥы киһи тугу үчүгэй диэн этэллэрэ букатын утарыта өйдөбүллээх буолан тахсаллар. Ол иһин киһи тугу үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарарын бэйэтэ билэрэ ирдэнэр көр-дөбүл буолар. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахаларга анаан “аньыы” диэн аат-таан куһаҕаны туспа арааран биэрэргэ кыһаналлара бэйэлэрин итэҕэс өйдөрүн-санааларын атыттарга тарҕата сатыылларын үөскэтэн үгүс-тэри, үлэһиттэри быһаччы албынныылларын биллэрэр.
Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары бэйэтэ арааран билэр киһи өйүн-санаатын куруук ыраастана, куһаҕан санааларын умнан, хаал-ларан кэбиһэ сылдьар кыахтанар. Куһаҕан санаалартан киһи өйө-санаата ыраастаннаҕына үчүгэй, туһалаах санааларынан туоларыттан үчүгэй быһыылары оҥорор кыаҕа улаатар.
Б. Элбэх араас санаалартан үчүгэйдэрэ, куһаҕаннара биллибэт, эбэтэр хойутаан биллиэхтэрин сөптөөх санаалар бааллар. Олоххо элбэх уопуттаах киһиэхэ ол санаалары этэн биэрдэххэ таба быһааран, ыйан биэриитин тутуһан өйү-санааны куһаҕан санаалартан ыраас-тыахха сөп. Бу быһаарыы санааны атын киһиэхэ эттэххэ санаа үрэл-лэн, ыһыллан хааларын туһаныыга тириэрдэр. Ону тэҥэ, сорох санаа куһаҕана олус кыра да буолан хаалыан сөбө, атын киһилиин кэп-сэттэххэ, ырыттахха биллэн тахсыан сөп.
Киһи өйүн-санаатын бэйэтэ ыраастана сылдьарын туһугар үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэрэ туһалыыр. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэрин тутуһа сылдьыы табыллар. Куһаҕан диэни билэн олору оҥорбот буолуу киһи өйүн-санаатын бэйэтэ ыраастана сылдьарын үөскэтэрэ улахан туһалаах.
Атын киһиэхэ үчүгэйи баҕарар дьон аҕыйахтар, бары кэриэтэ бэйэлэригэр үчүгэйи оҥостор санаалара элбээн хаалар. Ол иһин ким эрэ бу “үчүгэй” диэн этэрэ бэйэтигэр аан бастаан үчүгэй буолара быһаарыллар. Ол иһин сахалар “Дьон этэринэн сылдьыма” диэн үөрэҕи туһананнар киһи бэйэтэ быһаарынарын үөскэтэллэр.
Дьон этэринэн сылдьыбат, албыҥҥа киирэн биэрбэт туһугар киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга туһанар үөрэҕин киһи барыта туһана сылдьара эрэйиллэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалары албыннаан куһаҕаны “аньыы” диэн ааттыы сатыыллара “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар этиитигэр сөп түбэспэтэ быһаа-рыллар. Куһаҕаны “аньыы” диэн ааттаан, ону сурукка киллэрэн уларыйбат гына иҥэрэн кэбистэххэ, бу ааттаммыт куһаҕан аны тупсан үчүгэйгэ уларыйара суох буолан хаалара сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт. Ол курдук, куһаҕан тупсан үчүгэйгэ уларыйара суох буоларыттан сайдыы кэлэрэ тохтоон хаалара үөскүөн сөп.
Сэбиэскэй былаас таҥара үөрэхтэрин туоратан, хаалларан кэби-һиини олоххо киллэрэн Россия дьоно атеистыы санааланан хаа-лыыларыгар тириэрдибиттэрэ өйдөрүгэр-санааларыгар аҥар өттүгэр улахан халыйыыны үөскэтэн тугу барытын “үчүгэй” диэн этэ сыл-дьаллара олохсуйбута. Бу халыйыы түмүгүнэн дьон куһаҕан санаа-ларыттан ыраастаммат буолуулара үөскээн олохсуйбута.
Куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыбаттан уонна олору элбэх-тик саныы сылдьартан, бу санаалар куһаҕан үгэскэ кубулуйан хаа-ланнар, киһи аны бэйэтэ олору оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэллэрэ куһаҕан быһыылары оҥорууну элбэтэн иһэллэр.
Элбэх куһаҕан санаалара мунньуллан үгэскэ кубулуйбут киһи аһара кыыһырдаҕына эбэтэр арыгыны аһара истэҕинэ, ол куһаҕан санаатын аны толорон кэбиһиэн сөп. Арыгы киһиэхэ туһалаах аһылык буоларынан өйүгэр-санаатыгар эмиэ улахан дьайыыны оҥорор. Киһи санаатын көтөҕөр күүстээҕин тэҥэ, туттунар, тохтотунар күүһүн аҕыйатар уонна этигэр-сиинигэр элбэх эньиэргийэни биэрэр. Ол иһин арыгы иһэн күүһэ киирэн хаалбыт киһи сыыһа-халты туттунара элбээн хаалыыта куһаҕан быһыылары оҥороругар тириэрдиэн сөп.
Арыгы иһиитэ киһи өйүн-санаатын тохтотунар күүһүн өһүлэн кэбиһэриттэн арыгы испит дьон араас куһаҕан быһыылары оҥо-роллоро сэбиэскэй былаас кэмигэр улаханнык элбээбитэ. Өй-санаа, таҥара үөрэҕин хаалларан сылдьартан, бу куһаҕан быһыылар элбээ-һиннэрин аҥардастыы арыгыга эрэ балыйыы үөскээбитэ бобо-хаайа, суох оҥоро сатааһыны туһаныыларыгар тириэрдибитэ.
Өй-санаа бу халыйыытын арыгы иһиитэ элбээбитэ арыйан таһаа-ран сэбиэскэй былаас үрдүкү салайааччылара арыгыны кытта охсу-һууну аһара ыытан, букатын бобууга тириэрдэн кэбиспиттэрэ.
Куһаҕан санаалара элбээн, мунньуллан сылдьар киһи куһаҕан быһыыны оҥорор диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ этэр. Ол иһин киһи быһыылаахтык олоҕун олоруон баҕарар киһи өйүн-санаатын куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Онон киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕан санааларын мунньубакка, үгэскэ кубулутан күүһүрдэн кэбиспэккэ эрдэттэн ыраастана, көҕүрэтэ сылдьарыгар сахалыы таҥара үөрэҕэ туһалыыр. (1,99).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.