Өй-санаа аһара барыыта
Киһи өйө-санаата инники диэки баран иһэриттэн хаһан баҕарар аһара барара элбиир. Аһара барбыт санаалар киһиэхэ ыра санаалары үөскэтэн иһэллэрэ хаһан да тохтообот. Ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан оҥорон олоххо кыайан киллэрбэт, аралдьытынар эрэ санаата ааттанар. Бу ыра санаа аһара бардаҕына киһи олоххо туһалааҕы оҥороро аҕыйаан хааларыгар тириэрдэр.
Ыра санаа киһи ону-маны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаатын аһара улаатыннаран олоххо туһалааҕы оҥорорун суох оҥорор, мэһэйдиир. Киһи ыра санааларга ылларан ону-маны солуута суоҕу саныы сылдьыбакка, бэйэтин күүһүн, кыаҕын билинэн сиэри тутуһан, үчүгэй киһилии баҕа санааланан оҥорор быһыытын барытын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэригэр уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар сахалыы таҥара үөрэҕэ ыҥырар.
Өй-санаа киһи оҥорор быһыытын аһара барыыта ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥорууга тириэрдэр. Саҥаны айыы диэн ким да билбэт буолан өссө оҥорон көрө илик ураты быһыыта ааттанар. Бу оҥоруллубут саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана оҥорулла илигинэ кыайан быһаарылла охсубат уратылааҕыттан өй-санаа үөрэхтэригэр улахан уустуктары оҥорор уонна хайдах оҥо-рортон тутулуктанан уларыйан хаалара элбиир.
Санаа диэн санаа, киһи тугу баҕарар, талбытын саныан сөп. Санаабытын кэнниттэн киһи, ол санаатын илэтигэр оҥорон таһаарар кыаҕын таба сыаналыыра эрэйиллэр. Киһи саныыр санаатын оҥорор кыаҕа дойду экономиката төһө сайдыылааҕыттан тутулуктааҕа дьону дойдутун кытта бииргэ ситимниир.
Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын “үчүгэй” диэн саныыра хаһан баҕарар элбэҕиттэн, бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу кыайан таба арааран быһаарбат кэмҥэ киирэн хаалар, ол иһин атыттар бу саҥаны айыыны үөрэтэн, элбэхтик ырытан, билэн эрэ баран быһаарыыны ылыннахтарына кырдьыга, үчүгэйэ, олоххо туһаны оҥороро эбэтэр куһаҕана, туһата суоҕа биллэн тахсар уонна табатык сыаналанар кыахтанар.
Улуу Өктөөп өрө туруутугар дьадаҥылар, үлэһиттэр салайар былааһы ылбыттарын куһаҕана, олоххо сайдыы киириититтэн дойдуну хаалларан кэбиспитэ 74 сыллар кэннилэриттэн арыллан, биллэн тахсан, бу былаас эстибитэ, эйэлээхтик атыҥҥа уларыйбыта.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ өй-санаа аһара баран хааларын сиэри тутуһуннаран хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр. Киһи өйө-санаата аһара барара, ыра, быстах санааларга кубулуйара хаач-чахтаннаҕына эрэ киһилии, олоххо туһаны аҕалар быһыылары оҥороро кыаллар. Киһи өйө-санаата киһилии быһыылары улаханнык аһара бардаҕына уларыйан, солбуллан биэрэрэ тиийэн кэлэринэн кыыллыы быһыылары оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэн сөбө, аны сэрэниини эрэйэр кэмэ кэлиэн сөп.
Киһи өйө-санаата, салгын кута сайдарынан айыыны, саҥаны, уратыны оҥордоҕуна эрэ табыллар. Саҥаны айыыны оҥоруу өй-санаа аһара барыытын үөскэтэриттэн олус сэрэхтээх быһыы буолар. Өй-санаа сайдан иһэр уратыларын билэр сахалар олоххо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥорууга улахан уопуттаах, кырдьаҕас киһи “Кэс тылы” этиитин туһаннахха эрэ табылларын билэллэр. “Кэс тылы” туһаныы эрэ саҥаны айыы сыыһа-халты буолара аҕыйыырынан туһалааҕы оҥорууга тириэрдэрэ быһаарыллар.
Элбэх саҥаны айыыны оҥоруулартан биир эмэ эрэ туһаны аҕалан, барыһы киллэрэн дьоҥҥо туһалыыр. Туһалаах саҥаны айыыны оҥорон учуонай буолбут, араас патеннары, сертификаттары ылбыт дьон отой аҕыйахтар, онтон атыттар, элбэхтэр оҥорор саҥаны айыылара бары кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар быстах быһыыны уонна куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр.
Айыыны, саҥаны айыыны киһи эрэ оҥорон олоххо киллэрэн уларыйыыны, сайдыыны ситиһиини үөскэтэр.. Бу кыаҕа ай диэн тылга иҥэн сылдьар уонна киһиэхэ салгын кута сайдарынан быһаарыллар. Ай диэн саха төрүт тыла. Бу тыл киһи салгын кута сайдарын быһаарар ураты суолталаах. Атын кыылларга, көтөрдөргө салгын куттара кыайан сайдыбат. Өйдөрө-санаалара сайдыыта киһиттэн улаханнык хаалан иһэрин сахалар билэн Кут-сүр үөрэҕэр киһи үс куттаах диэн этэн киллэрбиттэр.
Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар. (1,23). Үчүгэйэ уонна куһаҕана кыайан араарыллыбат уратылаах. Арай сахалар таҥараларын үөрэҕэ санаа хайдах үгэскэ уларыйарын билэн үөрэххэ киллэрэн тутуһарыттан “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэр. Куһаҕан санааны элбэхтик санаан үгэскэ кубулутан кэбистэххэ, киһи бэйэтэ уустук балаһыанньаҕа түбэстэҕинэ, ол куһаҕан санаатын оҥорон кэбиһэрэ тиийэн кэлэрэ ордук улахан куһаҕаны үөскэтиэн сөбүттэн таҥара үөрэҕэ киһини харыстыыр аналлаах.
Саныыр санаа туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат, туохтан да хааттарбат уонна ураты түргэнник санаабыт сиргэ тиийэ охсор. Санаа атын мээрэйдээх сиргэ, Ол эбэтэр Анараа дойдуга сылдьарын сахалар чуолкайдык быһаараллар. Илэ диэн киһи эттээх-сииннээх Орто дойдуга сылдьарын ааттыыллар. Киһи саныыр санаатын кыаҕа тиийдэҕинэ оҥорон таһааран туох эмэ быһыыга кубу-луттаҕына, санаа илэҕэ уларыйар, ол аата атыттар көрөр, билэр уонна сыаналаан хайдаҕын быһаарар кыахтаналлар.
Оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар сыаналыыллара эрэ табыллар. Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын “үчүгэй” диэн сыаналыыра хаһан баҕарар элбээн хаалар. Бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар, элбэхтэр үөрэтэн билэн эрэ баран сыана биэрдэхтэринэ табатык быһаарыллан тахсар кыахтанар.
Кып-кыра санаа сыыһа элбэхтик хос-хос санаатахха күүһүрэн баҕа санааҕа кубулуйар. Санааны элбэхтик ырытан, сыаналаан, тэҥнээн көрүү айар диэн тылынан этиллэр. Санаа оҥорор быһыыга өссө кубулуйа илигинэ элбэхтик ырыттахха, быһаардахха эрэ табыллан туох эмэ туһалааҕы оҥорууга тириэрдиэн сөп.
Ай уонна ар диэн тыллартан холбонон айар диэн тыл үөскээбит. Ар диэн ырдьыгыныыры, бэйэҕэ чугаһаппаты, тэйитэри биллэрэр тыл. Бу тыл киһи ураты, саҥаны айар санаатын атыттартан харыс-тыырын, кистиирин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Саха көрсүө, сэмэй, үлэһит киһитэ ону оҥоруом, маны оҥоруом диэн кэпсэнэ сылдьыбата кэтэх, ис санаатын атыттарга биллэрбэтинэн быһаа-рыллар. Суруйааччы ону-маны, буолары-буолбаты кумааҕыга суруйбута саҥаны айыы буолбатах, саҥаны айыыга бэлэмнэнии эрэ буолар, ол иһин айар диэн тылынан этиллэрэ табыллар. Суруйааччы саҥаны айыыны оҥорбот, арай онно бэлэмнэниини эрэ оҥорон кумааҕыга санаатын суруйан кэбиһэр. Сахаларга суруйааччы үлэтин биллэрэр айымньы диэн аналлаах тыл баар. Ай уонна ымньаа диэн тыллартан холбонон үөскээбит айымньы диэн тыл бу суруйар үлэҕэ кыра, ымньанар эрэ кээмэйдээх саҥаны айа сатааһын баарын биллэрэр. Ону-маны айар санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, ким да билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолан хааллаҕына айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыл үөскүүр. Ай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ, бу оҥорбут быһыыбыт куһаҕан буолан тахсара элбиирин биллэрэ сылдьар.
Саҥаны айыы элбэх үлэттэн, үгүстүк хос-хос саныы сылдьартан оҥоруллан тахсар, ол иһин үгэһи үөскэтэр, умнуллубат өйдөбүлгэ кубулуйар. Киһи айыыны, уратыны оҥорбутун хаһан да умнубат. Айыы диэн өй-санаа үрэллэн, ыһыллан хаалбакка өр сылдьар кыахтанара айыы буолуу диэн өлбүттэр өр кэмҥэ сүппэт өйдөрүн-санааларын үөскэппитэ олоххо киирэн туттуллар.
Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот ураты быһыытын оҥоруу ааттанар. Киһи билэр, оҥорор, олоххо туһалаах быһыылара киһи быһыыта диэн туспа араарыллан ааттаналлар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн киһи буолууну сити-һэригэр үөрэтэр. Бу таҥара үөрэҕин тутуһар дьон киһи быһыылаахтык олохторун олороллор уонна оҕолорун киһилии бы-һыыланарга, көрсүө, сэмэй буоларга үөрэтэллэр.
Элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатааһынтан үгүс куһаҕан быһыы-лар үөскээн тахсаллар. Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын табыллыбата, сатаммата ордук элбээн хаалар, онтон табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыылар куһаҕаны элбэтэллэрин тэҥэ, киһи сыыһа-халты туттунан өссө үксэтэн кэбиһэр.
Айыыны оҥоруу диэн олохсуйбут үгэстэртэн туорааһын, бэрээ-дэги, быраабылалары тутуспат буолуу, сиэри таһынан барыы ааттанар. Суоппар суол быраабылатын тутуспакка айаннааһына сиэри тутуспат буолуу, айыыны оҥоруу буолар. Атаахтык иитиллэн улааппыт эдэрдэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара элбээһинэ массыына абаарыйаларын үксэтэр буолла.
Олоххо туһалаах элбэх саҥаны айыыны оҥорууттан омукка сайдыы кэлэр. Бары ыксаабыт, тиэтэйбит санаабытыгар элбэх саҥаны айыыны оҥоро охсон сайдыыны урутаан ситиһиэхпитин баҕарарбыт сыыһа-халты туттунууну үксэтэн куһаҕаны элбэтэн кэбиһэриттэн, аны сэрэнии эрэйиллэр. Бу айыыны оҥорорго баҕа санаа баара төһө да үчүгэйин иһин, оҥорон олоххо киллэрэ сатаатахха биир эмэ саҥаны айыы табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны аҕаларынан ситиһиллиитэ улахан уустуктардааҕа, элбэх үлэлээҕэ быһаарыллар.
Биир эмэ киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорор. Дьоҥҥо туһалаах айыыны оҥоруу олус уустук, элбэх үлэттэн, эрэйтэн ситиһиллэр дьыала буолар. Учуонайдар, араас патеннары, сертификаттары ылбыттар отой аҕыйахтар.
Дьон бары туһалаах саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэллэрэ кыаллыбат дьыала. Тугу эмэ оҥорууга аан бастаан чэпчэкини, судургуну оҥоруу элбиирэ куһаҕаны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр. Куһаҕаны оҥоруу чэпчэкитэ, судургута былыргыттан биллэрин “Ал-дьатар оҥорор буолбатах” диэн өс хоһооно биллэрэр. Үгүстэр саҥаны айыылары оҥорууга туруннахтарына уонна оҥоро сатаа-тахтарына, олоро табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны өссө элбэтэн кэбиһэллэрэ үөскээн тахсар.
Сорохтар анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн саҥаны айан оҥороллоро тохтообот, ол иһин куһаҕаны оҥорор дьон суох буола иликтэр. Сайдыыны ситиспит ааттаах дьон саҥаны айыыны оҥорон элбэх ахсааннаах олус улахан атомнай, термоядернай буомбалары оҥостон бараннар, билигин кэлэн, бу буомбалара эһиннэхтэринэ ханна саһан бэйэлэрэ быыһанан тыыннаах ордоллорун толкуйдуу, дириҥ бункердары хаһына сатыы сылдьаллар.
Айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүлэ элбэҕин, өйү-санааны аһара ыытан киһини куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн былыргы сахалар арааран билэн, бу тылы үөскэтэллэригэр анаан-минээн “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан куһаҕаҥҥа тириэрдэрин бэлиэтээн биэрбиттэр.
Өй-санаа аһара барыыта хаһан баҕарар үөскээн тахсан иһэрин саха дьоно киһи саҥа сайдан иһэр кэмнэригэр арааран билэн аналлаах; сиэр уонна киһи быһыыта диэн хааччахтары оҥорбуттарын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһа сылдьар. (2,19).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.