Исландия

Исландия (исл. Ísland), официаллык Исландия Өрөспүүбүлүкэ (исл. Lýðveldið Ísland) — Эуропа уонна Хотугу Америка икки ардыларыгар сытар арыы дойду. Өрөспүүбүлүкэ. Киһитин ахсаана — 307 261 . Үксэ Исландия дьоно олороллор.

Исландия Республиката Lýðveldið Ísland
Өрөгөй ырыата: Lofsöngur
Location of Iceland Location of Iceland (red) in Europe (white)
Киин куората		Рейкьявик
Largest city		Reykjavík
Ил тыла		Исландия тыла
Олохтоохтор ааттара		Исландиялар
Дьаhалтата		Парламентарнай республика
-	Президент	Guðni Th. Jóhannesson
-	Премьер-министр	Bjarni Benediktsson
-	Альтиҥ президенэ	Аста Рагнхейдур Йоханнесдоттир
Көҥүл буолуу		Данияттан
-	Home rule	1 олунньу 1904
-	Sovereignty	1 ахсынньы 1918
-	Республика	17 бэс ыйа 1944
Иэнэ
-	Бүтүн	103,000 km² (107th) 39,770 sq mi
-	Уу (%)	2.7
Олохтоохторо
-	От ыйа 2008 estimate	319,3551 (172nd)
-	Ахсынньы 1980 census	229,187
-	Олохтоох чиҥэ	3,1/km² (233th) 7,5/sq mi
БИО (АКП)		2006 estimate
-	Total	$12.172 billion (132nd)
-	Per capita	$40,277 (2005) (5th)
БИО (номинал)		2006 estimate
-	Total	$16.579 billion (93rd)
-	Per capita	$62,976 (4th)
Дьини (2005)		25.0 2 (low) (4th)
КСИ (2007)		▲ 0.968 (high) (1st)
Валюта		Исландия кроната (ISK)
Кэм зоната		GMT (UTC+0)
Ил домен		.is
Телефон кода		+354
1	Statistics Iceland:Key figures. www.statice.is (1 October 2007).
2	CIA - The World Factbook -- Field Listing - Distribution of family income - Gini index. United States Government. Тургутулунна 14 Балаҕан ыйын 2008.

Географията

Гудафос

Байҕал арыыта. Соҕуруу өттүттэн Атлантик океанынан суураллар, арҕаа уонна хоту — Гренландия байҕалынан, илин — Норвегия байҕалынан. Сирин иэнэ 103125 км2. Арыы үгүс өттө хайалар. Дэхси сир аҕыйах. Байҕал кытылыгар фьордар бааллар. Исландия гейзердарынан, геотермальнай ууларынан уонна вулканнарынан аатырар.

Государство историята

Маҥнай хотугу сир (Туле) туһунан грек Питий суруйбута. Оттон Исландияны ким арыйбыта быһаарылла илик. «Исландия» диэн ааты маҥнай Флоуки биэрбит.

Исландия арыытыгар дьон X үйэҕэ олохсуйбуттар. Ол саҕана Норвегияҕа Хааралд диэн хоруол былааһы ылбыт, киниттэн куоппут дьон сорохторо арыы кытылларыгар олохсуйбуттар. Историяҕа биллэр бастакы олохтооҕунан Инголф Арнарсон диэн норвежец буолар, кини билиҥҥи Рейкьявик турар сиригэр 874 сыллаахха олохсуйбут.

Олохтоохтор эбиллэн истэхтэрин ахсын судаарыстыба системата үөскээн испит. Хас уобалас аайы «тыҥ» диэн салайар орган баар эбит — дьон мустан иҥин араас мөккүөрдэри быһаараллар эбит. Сүрүн, улахан боппуруостары «альтиҥ» диэн уобаластар бэрэстэбиитэллэрэ мустар мунньахтара быһаарара үһү. Бастакы алтыҥ 930 сыллаахха буолбут. Онон Исландия демократията билигин баар демократиялартан саамай кырдьаҕастара буоларыгар тиийэр.

Исландия историятын билигин былыргы саагалартан (үһүйээннэртэн) хомуйан реконструкциялыыллар. Исландия саагата диэн үксүн биир киһи эбэтэр ыал олоҕун ойуулуур үһүйээн. Саагаларынан сылыктаатахха былыргы исландецтар сатабыллаах муораһыттар эбит. Саагалар кэпсииллэринэн холобура Моҕол Эйирик 1000 сыллаахха Америка кытылыгар тиийэн олохсуйбут эбит. Былыргы исландецтар суруктаахтар-бичиктээхтэр эбит, ону ааһан элбэх киһи суруйар-ааҕар эбит. Онон бүтүн Скандинавия мифологията үксэ Исландия олохтоохторун өҥөтүнэн баччааҥҥа дылы чөл кэлбит.

1262 сыллаахха Исландия Норвегияны кытта билигин ааттанарынан «Эргэ дуогабар» диэни түһэрсэргэ күһэллэр. Ол дуогабарынан Исландия Норвегия хоруолларын былааһын билинэр, ол оннугар сыл аайы хас да мастаах, бурдуктаах уонна атын табаардаах хараабыллары Норвегияттан ылар бырааптанар. 1395 сыллаахха Норвегияны кытта Дания былааһыгар киирэр. Онтон 1918 сыллаахха туспа королевство буолар, ол гынан баран Данияттан син биир унияннан тутулуктаах буолар. 1944 сыллаахха бэс ыйын 17 күнүгэр дьэ туспа судаарыстыба, өрөспүүбүлүкэ буолар. Бу күн баччааҥҥа дылы судаарыстыба бырааһынньыгын быһыытынан хас сыл аайы бэлиэтэнэр.

Политическай тутула, административнай тыырыллыыта, салалтата

Өрөспүүбүлүкэ. Президент. Парламент. Муниципалитеттар (Sveitarfelag).

Экономиката

Исландия ата

Сүрүн дохуоту балыктааһын киллэрэр, иккис суол — туризм. Энергияны геотермальнай дьүүктэртэн ылаллар. Америка тэрилтэтэ туппут собуотугар тас дойду рудатыттан алюминий ылаллар (толлинг?). Алюминийы оҥорон таһаарыы энергия чэпчэки буолан улахан барыыстаах, онон бу салааны государство сүрдээҕин өйүүр.

Транспора сүрүннээн массыына (аутомобил), тимир суол суох. Куораттар ыккардыларыгар уонна атын дойдулары кытта самолётунан уонна байҕал хараабылларынан сибээстэһэллэр.

Олохтоохтор

Ватнайокюль мууска баар Гримсвётн диэн вулкан күөлэ.

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ахсаана 307 тыһ. киһи (2006). Олохтоохторун 36 % тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар, 21 % — балыксыттар, 18 % индустрияҕа уонна оҥорон таһаарар салааҕа үлэлииллэр, 15 % — эргиэҥҥэ уонна траспорга, 10 % — манна ааттаммыттан атынынан дьарыгырар.

Омугунан биир кэлим: 90 бырыһыана исландецтар — өбүгэлэрэ скандинавтар, Исландия тылынан саҥараллар. Дойдуга өссө даннар уонна норвегиялар игин олороллор. Ортотунан ыллахха биир квадратнай километырга 2,9 киһи тиксэр. Олохтоохторун 60 % дойду соҕурууҥулуу-арҕаа өттугэр олорор. Куораттара уонна сэлиэнньэлэрэ үксүн байҕал кытылыгар уонна фьордар тула тутуллубуттар. Киин куоракка Рейкьявикка нэһилиэнньэтин үс гыммыттан биирэ олорор, атын улахан куораттар — Акурейри, Һафнарфьөрдүр, Сиглүфьөрдүр, Көйпстадүр (Вестманнөйaр).