Айылҕалыын атааннаһыы

Айылҕалыын атааннаһыы диэн айылҕа сокуоннарын тутуспат буолуу ааттанар.

Дьон бары саастарын тухары бэйэлэрин олохторун тупсараары, үчүгэй оҥороору Айылҕаттан ылан бэйэлэрин тустарыгар туһанан, Айылҕа сорох көрүҥнэрин суох оҥортоон, онтон атыттарын уларытан иһэллэр. Кинилэр уһун кэмнээх олохторун устатыгар үгүс тыынар-тыыннаахтарга буортулаах элбэх веществолары оҥорон таһааран мунньуннулар. Олору кыайан көрөн-истэн харайыы кыаттарбакка Айылҕаны киртитии, сүһүрдүү таһаарылла турар. Айылҕаны итинник киртитииттэн, киһи уонна Айылҕа икки ардыларыгар сөпсөспөт буолуу, атааннаһыы үөскээн, тэнийэн иһэр.

Киһи уонна Айылҕа икки ардыларыгар кэнники кэмҥэ күүһүрэн иһэр атааннаһыы биир көрүҥүнэн кыра оҕо бырдах сииригэр олус өр кэмҥэ үөрэниитэ буолар. Сайын кыра оҕону бырдах сиэтэҕинэ, ити сиэбит сирэ кытаран, үллэн, бааһыран барар. Оҕо доруобуйата бырдах сиирин тулуйарга олус элбэх бириэмэ устата үөрэнэр буолла. Сорох оҕолор оскуолаҕа киириэхтэригэр диэри бырдах сиириттэн бааһыран эрэйдэнэллэр. Ити уһун кэм устата, бырдах сиирин тулуйар буолуор диэри, үгүстүк тымныйан ыарыыга ылларан иһэр, мөлтөх доруобуйалаах оҕо ахсааныгар киирсэр уонна элбэхтик эмтэнэргэ күһэллэр.

Улахан да дьон кыһыны этэҥҥэ туораан, саас маҥнайгы бырдахха сиэттэхтэринэ, эттэригэр кыһыл туочукалар үөскээн тахсаллар. Ити аата кыһын устата киһи доруобуйата эмиэ мөлтүүрүн, онтон ити кэмҥэ Айылҕа эмиэ уларыйан биэрэрин бэлиэтэ буолар. Айылҕаҕа элбэхтик сырыттахха сааскы бырдах сиэбит сирэ сотору кэминэн син сүтэр уонна атын бырдахтар сиэтэхтэринэ даҕаны киһи этэ кытарбат, билиммэт буоларга үөрэнэн хаалар.

Бырдах сиирин киһи этэ тулуйбата, киһи уонна Айылҕа, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сөп түбэспэттэрэ улаатан иһэрин кэрэһилээн көрдөрөр бэлиэ буолар. Бу сөп түбэспэт буолуу киһи доруобуйата мөлтөөһүнүн бэлиэтиир. Доруобуйа бу курдук мөлтөөн эрэрин бөҕөргөтөргө Айылҕаҕа бэйэтигэр эрэ сылдьыы туһалыыр. Сибиэһэй салгынынан тыыныы, элбэхтэ бырдахха сиэтии уонна тымныы уунан эти-сиини эрчийии эрэ туһалыан сөп.

Билигин оҕолор кыра эрдэхтэриттэн хайаан даҕаны ылар прививкаларын ахсаана эбиллэн иһэр. Ити прививкалары барыларын ылбатаҕына, оҕо улаатан киһи буолара биллибэт. Эмп-том күүһэ суох киһи бэйэтэ Айылҕаҕа көҥүл төрөөн-ууһаан олорор кыаҕа аны суоҕун чуолкайдык көрдөрөр бэлиэ буолар. Наука уонна техника кэнники кэмҥэ олус түргэнник сайдан иһэллэрэ Айылҕаны эмиэ уларытар. Айылҕа итинник кылгас кэм иһигэр уларыйан хаалыытыгар киһи доруобуйата кыайан ситэн үөрэммэтин ити прививкалар элбээн иһиилэрэ көрдөрөр.

Айылҕаны кытта атааннаһыы биир көрүҥүнэн, дьон олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһэр аһы-үөлү аһаабаттара буолла. Манна ордук чуолаан киһи ууну иһиитин киллэриэххэ сөп. Сайыҥҥы олус куйаас кэмҥэ, тириппит, этэ-сиинэ сылыйбыт киһи, тымныы ууну эмискэ иһэрин билэр дьон бобо, тохтото сатыыллар этэ. Тириппит киһи сойо, сөрүүкүү түһэн баран сөрүүн ууну иһэригэр кырдьаҕастар сүбэлииллэрэ. Бу көрдөбүлгэ медицинэ үлэһиттэрэ уонна спортсменнар санаалара эмиэ сөп түбэһэр. Элбэх, минньигэс амтаннаах, тымнытан эрэ баран иһиллэргэ анаммыт, гаастаммыт утахтар дэлэччи анньыллан тураллара, оҕолортон уонна улахан да дьонтон ураты тулуурдаах буолууну эрэйэллэр. Ити кэмҥэ кыайан туттуммакка, тымныы ууну элбэхтик иһии, киһи доруобуйатын мөлтөтөн, куйаас кэмҥэ куруук тиритэ мээрик буоларыгар уонна өссө күүскэ утатарыгар тириэрдэр.

Урут тыа үлэтигэр ат көлө элбэхтик туттуллар эрдэҕинэ, үлэлээн, сылайан кэлбит көлөнү уулаппакка чаас аҥара хам баайан туруоруу кытаанахтык ирдэнэр көрдөбүлүнэн буолара. Эмискэ тымныы ууну иһии, тириппит көлө үөһүгэр соҕотохто түһэн, уруттаан өлөн да хаалыан сөбүн кырдьаҕастар билэллэр этэ. Көлөнү харыстаан, сойуор диэри хам баайан, ууну букатын иһэрдибэттэрэ. Улаханнык тиритэ-тиритэ тымныы ууну иһии киһи доруобуйатын эмиэ мөлтөтөрүн билэн төрөппүттэр оҕолоругар хайаан да тутуһуннара үөрэтэллэрэ эрэйиллэр.

Куйаас кэмҥэ тымныы мороженайы сиэһин, эмиэ Айылҕа көрдөбүлүн утары барыынан ааҕыллар. Маннык быһыы, киһи баҕа санаата уонна доруобуйатын, этин-сиинин көрдөбүлэ хаһан даҕаны сөп түбэспэттэрин бэлиэтэ. Хата, кыһыҥҥы кэмҥэ тоҥон кэлбит киһи мороженай сиирэ доруобуйатыгар ордук туһалыырын, тымныы дойду олохтоохторо үчүгэйдик билэллэр. Тымныыга тоҥон кэлбит киһи түргэнник ирэрин туһугар кыһыллыбыт тоҥ балыгы эбэтэр хаһаны сиирэ ордугун олохтоохтор былыргыттан билэн туһана сылдьаллар.

Олус итии сир олохтоох дьоно утахтарын ханнараары, оргуйбутунан итии чэйи үрэ-үрэ иһэллэр. Куйаас кэмҥэ итии чэйи итинник иһии эрэ киһи утаҕын ханнарар уонна куруук ууну иһэ туруох баҕатын тохтотор. Куйаас кэмҥэ итии ууттан атыны испэт буола үөрэнии, киһини мээлэ тиритэ сылдьыбат оҥорор уонна киһи бэйэтэ итиини ордук тулуйар буоларыгар көмөлөһөр.

Айылҕаттан тутулуктаах үөрэхтэри бэйэлэрин уһун олохторун устатыгар элбэҕи билбит-көрбүт кырдьаҕас, элбэх уоппуттаах дьон бэйэлэрин оҕолоругар, сиэннэригэр лаппа тиийэр гына иҥэрдэхтэринэ ордук туһалыыр. Бииргэ тиритэ-хорута үлэлии сылдьан бэйэлэрин тустаах холобурдарынан көрдөрөн үөрэттэхтэринэ тиийимтиэ уонна өйдөнүмтүө буолар. Ону баара эдэр ийэлэр уонна аҕалар итинник үөрэҕи бэйэлэрэ да аанньа билбэт буолан иһэллэр, тоҕо диэтэххэ, аныгы үөрэх кинигэлэрэ барылара олохтоох дьон үөрэхтэрин аанньа ахтыбаттарыттан итинник үөрэҕи аны суруйбаттар. Соҕурууҥҥу үөрэҕи баһылаабыт эдэрдэр олох үөрэҕин билэр кырдьаҕастар этиилэрин уонна үөрэхтэрин аанньа ахтан ылымматтар.

Физиотерапевт Поль Брэгг (ааҥл. Paul Bragg) өр сыллаах үөрэтиитин түмүгүнэн киһи этин-сиинин көрдөбүлэ уонна өйө-санаата тугу этэрэ тус-туспаларын бигэргэтэр. (1,53). Кини уһун сылларга чинчийэн киһи олоҕун уһуна иһэр уутуттан уонна аһыыр аһылыгыттан быһаччы тутулуктааҕын сиһилии үөрэппит. Биһиги кини үөрэҕин ылынарбытыгар уонна батыһарбытыгар, бэйэтин олоҕун холобура быһаччы көмөлөөх. Кини бэйэтин 95 сааһыгар этэ-сиинэ эдэр киһи киэнин курдук күүстээх-уохтаах уонна имигэс эбит. Үйэтин тухары Айылҕаҕа сылдьан, үүнээйи, сибиэһэй астары кэмнээн аһаан, элбэхтик хамсанан уонна сүүрэн-хааман этэ-сиинэ эдэр туруктаах буоларын ситиспит.

Урукку кэмҥэ саха дьоно иһэр ууларын мууһунан хаһаанан сайыны, күһүнү быһа ыраас муус уутун иһэллэрэ. Олохтоох ыаллар бары дириҥ бадыбааллары оҥостоннор онно мууһу хаһаананнар иһэр ууларынан аан маҥнай хааччыналлар этэ. Оччотооҕу кэмҥэ сахалар олус уһун үйэлээхтэрин элбэх үөрэхтээхтэр бэлиэтии көрбүттэрэ биллэр. Киһи олоҕун уһуна, кини доруобуйата туох аһы-үөлү аһыырыттан уонна ханнык ууну иһэриттэн быһаччы тутулуктааҕын дьон аһылыктарынан анаан-минээн дьарыктанар үөрэхтээхтэр быһааран эрэллэр. Өр кэмҥэ дьон аһыыр аһылыктарын үөрэппит Америка үөрэхтээҕэ Поль Брэгг бэйэтин үлэтигэр дьон муус уутун иһэллэрэ, ыраас, Айылҕаҕа үүммүт аһылыгы аһыыллара уонна сотору-сотору аччыктаан ылыылара доруобуйалара тупсарыгар, бөҕөргүүрүгэр тириэрдэрин бэйэтин уоппутунан туһанан киһиэхэ тиийэр гына быһаарар.

Саха дьоно олус түргэнник, 20-с үйэ эрэ устата, түҥ былыргы колония олоҕуттан сайдыылаах цивилизация олоҕор киирэн иһэллэрин түмүгэр олохторун уһуна биллэрдик кылгаата. Былыргы ыраахтааҕы саҕана Кавказ омуктарын кэнниттэн уһун үйэлээх омугунан биллэ сылдьыбыт сахалар билигин кэлэн эр дьоннорун орто саастара 58 сылга тиийдэ диэн статистика ааҕан-суоттаан биллэрбитин кэнниттэн эрэ улаханнык соһуйдулар.

Былыр, ыраахтааҕы кэмин саҕана олохтоох дьон бары бэйэлэрэ үүннэрэр уонна үөскэтэр сибиэһэй астарынан аһылыктаналлара.

Үгүс саха дьадаҥылара элбэх аһылыктара суоҕуттан, кэмчилээн аҕыйахтык аһыыллар, үгүстүк сылбахай уунан, ымдаанынан аһаан сылдьаллар этэ диэн уруккуну чахчы билэр суруйааччылар үлэлэрэ архивтарга хараллыбыттар.

Билигин кэлэн үөрэхтээхтэр киһи аһыыр аһылыга аҕыйах уонна сибиэһэйдии сиэтэҕинэ киһи доруобай буолан үйэтэ уһуур диэн бигэргэтэллэр. Былыргы кэмҥэ дьон уһун үйэлэлэллэрэ аҕыйахтык уонна сибиэһэй аһы аһыыр эбиттэриттэн тутулуктааҕа быһаарыллар.

Ол кэмҥэ хас биирдии ыал сиир бурдуктарын бэйэлэрэ үүннэрэллэрэ, сарсын сиэхтээх бурдуктарын бу киэһэтигэр тардыналлара аһылыктара аҕыйаатар даҕаны ордук иҥэмтэлээх уонна битэмииннээх буоларын хааччыйар эбит. Бурдугу уһун кэмҥэ туораҕынан хаһааннахха киһи сииригэр ордук туһалаах битэмииннэрин сүтэрбэтин дьон олоҕун уһатыынан дьарыктаммыт Поль Брэгг быһаарар.

Уһун кэмҥэ буорту буолбатын диэн араас суол химическэй састааптар эбиллибит аһылыктара киһи доруобуйатыгар туһалыылларын тэҥэ буортуну оҥороллорун учуонай бигэргэтэр. Кини кэнники кэмҥэ дьон хаан, сүрэх ыарыыларынан элбэхтик ыалдьыыларын сибиэһэй уонна айылҕаҕа бэйэтигэр үүнэр аһылыктары сиэбэттэринэн, ыраас ууну испэттэринэн быһаарар. Итини тэҥэ кини араас химическэй элеменнэри тууһу, саахары, минньигэстэри сиэһини доруобуйаны буорту оҥоруунан ааҕар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан Айылҕаны кытта атааннаспакка, утарыта турбакка, биир суолу булунан эйэ-нэмнээхтик олорбуттара. Кинилэр олохторун сыалын сүрүн төрүтүнэн «Айылҕа биэрбитинэн» олоруу буолар этэ. Сахалар ити олохторун сыала билигин да уларыйа илигин бэлиэтинэн, Аан дойду үрдүнэн чөл турар айылҕалаах сир - Саха сирэ эрэ буолара туоһулуур. Айылҕа былыргы чөл туругунан турарын хааччыйыыны дьон барыта бэйэлэрин ытык иэстэринэн ааҕыннахтарына, олохторо уһуурун уонна доруобуйалара бөҕө туруктаныытын ситиһиэхтэрин сөп. (2,35).

Туһаныллыбыт литература

1. Поль Брэгг. Формула совершенства. ТОО «Лейла» 1993.- 384 с.

2. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.