Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэрэ

арҕаанан Сибиир бүтүннүүтүн саамай үрдүк хайата Алтай баар. Киин Алтаайга 4356 м үрдүк точкалаах Табын-Богдо-Ола диэн хайа үрдээн турар. Ити бөдөҥ түмүк хайаттан Алтаай сис хайалара тараах курдук тарҕаналлар уонна сыыйа намтыыллар: арҕаа диэки - Соҕуруу Алтаай, хоту диэки - Илин Алтаай. Хайалар ити субурҕалара көнө муннугу үөскэтэллэр, ол муннук өрүттэрин икки ардыларынан Киин Алтаай баар. Хайа түмүгүттэн илин диэки сис хайалар Монголия сиригэр-уотугар киирэллэр. Киин Алтаайга 4000 м ордук үрдүк чыпчааллар бааллар. Олор төбөлөрө уһулуттаҕастар, эниэлэрэ хаарынан, мууһунан бүрүллүбүттэр; оннук чыпчааллары белкилэр диэн ааттыыллар. Катунь белкилэрин сис хайатыгар Алтаай, Сибиир саамай үрдүк точката Белуха хайа (4506 м) баар.

Алтаай хотугу кытыытынан икки үрдүгэ суох чыпчааллар бааллар: Салаир кряһа, Кузнецкай Алатау бааллар. Ити хайалар таас чохтоох аатырбыт Кузбасс баар Кузнецкай хотоолунан араарыллан сыталлар. Кузнецкай Алатауттан илин 2000 м диэри үрдүктээх Арҕаа уонна Илин Саяннар хайалара бааллар. Саяннар саамай точкалара Мунку-Сардык хайа (3491 м) Илин Саҥҥа турар. Сайыны быһа ирбэккэ турар хаардаахтарын иһин үрүҥ хайалар диэн ааттанааччы хаптаҕай үрүттээх хайалар Саяннар ураты бэлиэлэрэ буолар. Кузнецкай Алатау, Арҕаа уонна уонна Илин Саяннар Минусинскай хотоолу төгүрүйэллэр. Манна Енисей биэрэгэр Абакан куорат турар. Минусинскай хотоол хоту Арҕаа Сибиир дэхси сирин кытта холбоһор. Саяннартан соҕуруу диэки сис хайалар орто үрдүктээх хайалар буола намтыыллар, олор икки ардыларынан хотооллор сыталлар: саамай улаханнара Тува хотооло. Онно Кызыл куорат турар.

Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэрин килиимэтэ

Кыһыҥҥы кэмҥэ бу хайалаах оройуон улаханнык тымныйар, манна тымныы салгын континентальнай маассалара үөскүүллэр. Сибиир дэхси сирдэриттэн тымныы салгын эмиэ кэлэр. Ол иһин Алтаай тэллэхтэригэр тохсунньу ый орто температурата -20⁰С кэриҥэ, оттон хайалар быыстарынааҕы тымныы салгын мунньустар бүтэй хотооллорго -30⁰С диэри намтыыр. Ордук Киин алтаай үрдүк хотооллоругар тымныйар. Манна температура сорох түбэлтэлэргэ -60⁰С диэри намтыыр. Кузнецкай, Минсунскай хотооллорго -50⁰С бэлиэтэммитэ. Хотооллору төгүрүктүүр хайалар эниэлэригэр температура арыый үрдүк. Сайын тэллэх хайаларга итии, от ыйынааҕы орто температура +19⁰С кэриҥэ. Сайыҥҥы кэм манна кылгас. Кузнецкай, Минусинскай хотооллорго температура +36⁰С тиийиэн сөп. Арҕааттан кэлэр салгын маассалара сис хайаларга тахсалларыгар сойоллор. Олорго баар сиик хойдон, ардах биитэр хаар буолан түһэр. Ол иһин Алтаай сорох сирдэригэр 1000 м үөһэ 2000 мм диэри сөҥүү түһэр. Арҕааҥы тыалтан көмүскэммит Алтаай соҕуруулуу-илин өттүгэр сылга баара-суоҕа 200-300 мм сөҥүү түһэр.

Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэрин ледниктэрэ

Үрдүк хайалаах Алтаай тымныы уонна сииктээх климата билиҥҥи мууһуруу үөскүүрүгэр кыах биэрэр. Ледниктэр өрүс хочолорун, хайа хапчааннарын устун синньигэс балаһанан сыыллаллар. Үрдүк сис хайаларга үгүс ахсааннаах кыра ледниктэр былыргы былыргы ледниктэр таһаарбыт хаспахтарын түгэҕэр сыталлар. Бу билиҥҥи мууһуруу киэҥ уобалаһа. Саяннарга мууһуруу быдан кыра. Манна саамай үрдүк сис хайалар эрэ кыра ледниктээхтэр уонна өр сыллаах хомурахтардаахтар.

Алтаай уонна Саян хайалаах систиэмэлэригэр киирэр өрүстэр

Алтаайтан, Саяннартан саҕаланар өрүстэр хайаларга дохсун сүүрүктээхтэр, харгылардаахтар. Дэхси сиргэ тахсалларыгар сүүрүктэрэ мөлтүүр, бэйэлэрэ кэҥииллэр. Алтаай саамай улахан өрүһэ - Катунь. Бу өрүс Белуха хайа соҕуруу эниэтиттэн Катунь леднигиттэн саҕаланар. Телецкэй күөлтэн Бия өрүс тахсар. Бия Катуннуун холбоһон Обу үөскэтэр. Кузнецкай хотоолу Обь өрүс бөдөҥ салаата Томь өрүс нүөлсүтэр. Илин Саян эниэлэриттэн Сибиир саамай модун өрүһэ Енисей түһэр. Енисей үөһээ сүүрүгэ Илин Саян салаа хайатын быһа сүүрэн синньигэс хапчааны үөскэтэр. Онтон өрүс Тува хотоолунан устарыгар хочото кэҥиир. Өрүстэр сайыҥҥы ардахтан, хайа хаара, мууһа ирэриттэн ууланаллар. Кыһын өрүстэр улаханнык чычаараллар.