Алтан (этимология)

Түүр тылыгар Алтан суолтата — көмүс. Холобур, билиҥҥи түүрдэргэ баар Алтан диэн ааттарын маннык быһаараллар:

татарское имя "розовый рассвет";
монгольское "золотой”.

Стбут-гар:

кыһыллыҥы өҥнөөх, тапталлыгас металл.
эргэр. Кыһыл көмүс.
алтанынан оҥоһуллубут.

Алтан сэргэни ас – ньир бааччы олохтоох, байылыат ыал буол (эдэрдэргэ алгыс көһөр олуга). Алтан бас – араҕас өҥнөөх төгүрүк хоруона сибэккилэрдээх кылгас көҥдөй умнастаах киэҥник тарҕаммыт эмтээх от. Алтаннаах сарыы – үөн тэһитэ сиэн саһархай эбирдэрдээх, дьөлөҕөстөрдөөх сарыы таҥас. Алтанньыт – алтанынан уһанар уус. Был. түүр. – altan; уйг. – аltun; орто түүр., алт., караимскайдыы, туроктыы – altïn; башк., тат. – altïn; тув. аldïn; орто монг., монг. – altan; даг. – alta; дунсянскайдыы – antan; калм. – altn; монгорскайдыы – xaldan.

Алтан Аарынньык Хотун – айыы дьахтара; Алтан Айыы Тойон; Алтан Даадар – абааһы бухатыыра; Алтан Сахсал – удаҕан (Емельянов, 341 с.).

Гоголев суруйарынан, скифтэр кэмнэригэр – Евразия истиэптэригэр б.э.и. I тыһ. с. 2-с аҥаарыгар алтан көхө диэн баар эбит. Ол скиф-Сибиир култууратын бииргэлэһиитин туоһута буолар (Гоголев, Первому государству... 14 с.). Учуонай быһаарбытынан, ол кэмҥэ Хайалаах Алтаайга пазырык култуурата тыыллан-хабыллан, сайдан тахсыбыт. Пазырык култууратыттан оһуора-мандара сахаларга эрэ хатыланан көстөр диэн чинчийээччи У. Йохансен ахтан аһарбыта биллэр (17 с.).

“Аттарын баайар, атахтарын тэбэнэр аҕыс кырыылаах алтан баҕахтара (...) томтолуһан кээспиттэр...” (ДьНьБ, 147-148 с.). “Аҕыс салаа атахтаах алтан садаҕа моҕой аттаах (...) Уот куралай мээчиктээх Уот Уһуму, Тоҥ Дуурай обургу” (ДьНьБ, 206 с.). “Аламай күн аалыытын курдук алта былас алтан амаҕаччылаах (...) Күн Дьөһөгөй оҕото” (170 с.).

Алтан көмүс диэн суолтатын таабырыҥҥа эмиэ көрөбүт: “Ампаарга алтан солуур кытара сытар үһү” (Ойунская, 25 с.). Таайыыта – күн. Онон былыргы суолтатын сахалар да билэллэр эбит. Өссө маннык баар: айыы кыыһа алтан быарыктаах, күн кыыһа көмүс күөгүлээх үһү (тииҥ, баҕа) (139 с.).

Түөлбэ тыла: алтан араҕас – кыһыл сиэр (рыжий с рыжей гривой – о масти лошади) (СТДТ, 44 с.); алтан тобук – Орто Халымаҕа тутталлара, алтантан оҥоһуллубут ох уһуга; алтан харах (Абый, Бүл, Кэб.) – хаас арааһа, кыра лыглыйа (гусь пискулька); алтан харах – умсаах (чернеть хохлатая) (Усуй.); алтан харах – (Бүл.) – кыһыл харах (красноглазка, сибирская плотва) (СТДТ, 44 с.).

Аҕыс иилээх-саҕалаах,
Атааннаах-мөҥүөннээх,
Алаҕаркаан-тэтэгэркээн
Аан-ийэ дайдым
Аналлаах иччитэ,
Айаарыҥса-куйаарыҥса,
Алтан далбар тайахтаах
Аан-Алахчын, Маҥан Маҥхалыын...
(ДьНьБ, 51 с.).

Бэлиэлээх тиһик бэлиэтэ
Аламай күн аалыытын курдук
Алта былас алтан амаҕаччылаах
(Дьулусхан субуйа сүүрүк, ДьНьБ, 170 с.).

Дьиҥинэн, алтан диэн түүр тылларыгар кыһыл көмүс диэн суолталаах. Тас көрүҥүн майгыннатан “маннааҕы” кыһыл көмүһү алтан диэхпитин сөп эбит. Холобур, ол туһунан маннык быһаарыы оруннаах: “У монголов “в широком народном употреблении эпитет altan очень близок семасиологически с таковым же русским “красный”, предлагает переводить тувинское имя Алдын дангына “красна девица”, “красавица” (Сравнит... 637 с.). Оттон суолтатан дириҥэтэн эттэххэ “метафоризация значения: “золото”, “золотой” – “очень хороший, “драгоценный”, “благородный” диэн буолан тахсар.

Тофалар-нуучча тылдьытыгар: аълтан – золото, золотой.

“... в древности у якутов имело место довольно развитое металлургическое производство. Об этом же и говорит и якутская терминология по данной отрасли. (...) Алтан – медь (тюрк. Алтын, алтун, монг. алтан – золото). (здесь мы считаем, что значение якутского алтан (медь) является исконным и архаичным, поскольку в древнетюркско-монгольских языках алтун, по-видимому, свое значение сместило с “меди” на “золото” в связи с вытеснением медных денег золотыми в эпоху интенсивного развития денежного обращения)” (Антонов, О якут. металлургическом...)

Туһаныллыбыт литература

СТБУТ — саха тылы быһаарыылаах улахан тылдьыта
СТДТ — саха тылын диалектологическай тылдьыта
ДьНьБ — "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхо
Сравнит... — Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. – М. : Наука, 1997. – 800 с.
Ойунская — Саха таабырыннара / Таабырыннары түмэн тылбаастаата, аан тылын суруйда, комментарийын оҥордо С.П. Ойунская. – Дьокуускай, 1975
Емельянов — Емельянов Н.В. Мифологические божества в олонхо “Потомки Юрюнг Айыы Тойона” и “Баай Барыылаах – дух-хозяин Черного леса” / Мифология народов Якутии (Сборник науч. трудов). – Я. : Якут. филиал СО АН СССР, 1980. – 97 с.
Гоголев, Первому государству... — Гоголев А. Первому государству древних тюрков – 1450 лет // Илин. – 1996. – № 1-2 (7-8)
Антонов — Антонов Н. О якутских металлургических терминах // Полярная звезда. – 1977. - № 6. – С. 108-109