Бөрө Бөтүҥнэр: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Бу тірµттэртэнтөрүттэртэн (уустартан) ураты былыргы Ботуруускай улуус оло±оролоҕор: Амма, Таатта урэхтэринэн: Ыар±аЫарҕа ууhа, Дьохсо±онДьохсоҕон ууhа, СылаІСылаҥ ууhа, Ала±арАлаҕар ууhа, БітµІБөтүҥ ууhа диэн хантан тірµттээхтэрэтөрүттээхтэрэ биллибэт, тіhіттінтөhөттөн олоотторо эмиэ чопчу кэпсэммэт, бастаан бэрт а±ыйахтыыаҕыйахтыы ахсааннаах туой бултаан аhаан, дьадахтык тутунан олорооччулар бааллара сэhэн буолар.

Бу уустар Аллан, ЈлµінэӨлүөнэ ірµсөрүс, Амма µрэхтэринэнүрэхтэринэн кэрийэ сылдьан буллаанбултаан-кыыллаан аhыыр, иитиллэр дьон. Кинилэртэн кэнники бэрт элбэх нэhилиэктэр µіскээнүөскээн олохтоноллор, олор бары Боотурускай улуус дьонугар холбоммуттар. Боотур ууhун дьонун кытта кыргыспыттара, ииссибиттэрэ биллибэт. БітµІБөтүҥ диэн, бэрт былыр БіріБөрө БітµІнэрБөтүҥнэр диэн сэттэ ини-бии дьон Амма µрэххэүрэххэ, билиІІибилиҥҥи Сомоссун, БітµІБөтүҥ нэhилиэктэр олохторунан, олоотторо µhµүhү. Кинилэр туой Аллан, Нуотара µрэхтэринэнүрэхтэринэн тахсан бултаан-кыыллаан киирэн иитинэн олорбуттар.

Сэттэ бырааттыы эбиттэр: Маhарах, Мас ЈнікµйӨнөкүй, Тиэтэйбит Боотур, ЈргілійӨргөлөй Бэргэн, Чохунай Дохсун, Боллох, Сэгэттэй диэннэр. Барыларыгар тойонноро-баhылыктара (убайдара) Маhарах эбит. Кинилэр Амма µрэххэүрэххэ билиІІибилиҥҥи Сомоссун Арыылаа±аАрыылааҕа диэн дойдуга, Амма µрэхүрэх илин эІээригэрэҥээригэр олорбуттара µhµүhү. Оччотооҕу Оччотоо±у кэмІэкэмҥэ кинилэр олорор сирдэрин Эбэ тірдітөрдө диэн ааттыыллара µhµүhү.

БіріБөрө БітµІнэрБөтүҥнэр тастарыгар Амма µіhээүөhээ іттµгэрөттүгэр, ар±ааарҕаа эІээригэрэҥээригэр СыІаhаСыҥаhа алааhынан, Хотуйа µрэ±инэнүрэҕинэн ыаллаhа Наахаралар диэн бэрт халыІхалыҥ аймах-билэ дьон, Ар±ааАрҕаа ХаІаласХаҥалас Тыгын Тойон айма±аргыыраймаҕаргыыр дьоно олооттор. Олору кытта БіріБөрө БітµІнэрБөтүҥнэр ииссэн, кыргыhан кыайан ар±аананарҕаанан со±уруусоҕуруу іріөрө µµрэнүүрэн кэбиспиттэр. Арай, БітµІнэрБөтүҥнэр тастарыгар оччоттон Боотур уустара дьон олорбуттар эбит.

Бу БітµІнэртэнБөтүҥнэртэн билигин: БітµІБөтүҥ Сомоссун, Аба±аАбаҕа нэhилиэктэрэ ууhаан олороллор. БітµІнэрБөтүҥнэр Поярков этэрээтэ кэлэн кыргыбытын кэннэ, Саха сирин былаhын тухары ыhыллыбыттар. Нам БітµІнэрэБөтүҥнэрэ, кімікіннірікөмөкөннөрө бу кэмтэн ыла НамІаНамҥа олохсуйбут буолуохтарын сіпсөп. Нуучча кэлиэн иннинэ БітµІБөтүҥ буолаhа диэн биир саамай бідіІбөдөҥ, элбэх киhилээх эбит. ТоІустаргаТоҥустарга Бети, Бетильский диэн уустар баалларын бітµІнэртэнбөтүҥнэртэн таhаараллар. «БіріБөрө са±асаҕа соргулаах» БіріБөрө бітµІнэрибөтүҥнэри орто µйэтээ±иүйэтээҕи монгол тірдітөрдө буолбут Буртэ-Чино диэн уус аатын кытта ханыылыы тутуохха сіпсөп. Монгол хааннара бу былыргы тірµттэринэнтөрүттэринэн олус диэн киэн тутталлара биллэр. ЈссіӨссө эрдэ µйэлэргэүйэлэргэ былыргы тµµртүүр, уйгуур хааннара біріттінбөрөттөн тірµттээхпиттөрүттээхпит диэн киэптииллэрэ, бірібөрө тібітітөбөтө штандартаахтара, ол аата былаахтахтара биллэр. ТірµтТөрүт былыргы индоиран тыллаах усунь бииhэ біріттінбөрөттөн тірµттээхпиттөрүттээхпит диэн номохтоохторо кытай суругар киирбит, кинилэртэн бірінµбөрөнү таІаратаҥара оІостууоҥостуу хуннарга киирбит буолуон сіпсөп. Серошевскай кинигэтигэр, Нам бітµІнэринбөтүҥнэрин о±онньотторуноҕонньотторун бары хотой курдук муннулаах, кінікөнө унуохтаах дьон диэн сі±інсөҕөн, дьиІнээхдьиҥнээх сахалыы кірµІнээхкөрүҥнээх дьон тобо±отобоҕо сылдьар диэн суруйар.

Былыр Амма±аАммаҕа наахаралар уонна бітµІнэрбөтүҥнэр ыаллыы олорбуттар. Наахаралар сэттэ уонча буолан, ыаллыы олорор икки а±ааҕа ууhун дьонун дьиэ±эдьиэҕэ тігµрµйбµттэрэтөгүрүйбүттэрэ кэпсэнэр. Дьиэ умайбытын кэннэ, бырааттыылар дьиэ иhигэр баар омуhахха киирэн быыhаммыттар. Наахаралары кэннилэриттэн эккирэппиттэригэр, бу кэмІэкэмҥэ суох бырааттарыгар Тиэтэйбэт Боотурга ойуун Илбиhи иІэрбитиҥэрбит. Бу Боотур наахаралары эккирэтэн ситэн, утуйа сыттахтарына имири кыргыбыт. Наахаралар сирдэриттэн µµрµллэнүүрүллэн, кыайбыт бітµІнэрбөтүҥнэр кинилэр сирдэрин ылбыттар. Архыып докумуона кірдірірµнэнкөрдөрөрүнэн, 1641 сыллаахха бітµІнэрбөтүҥнэр Книга диэн тойонноох, Боотур ууhун дьоно Така уонна Казяла диэн кинээстээх наахараларга кэлэн саба тµhэнтүhэн, имири эспиттэр.

Наахаралар ХаІаласХаҥалас Тыгын Тойон аймахтара буолан, онно тирэгирэн БіріБөрө БітµІнэриБөтүҥнэри аргыый а±айаҕай Амма ірµсөрүс сµнньµнэнсүнньүнэн сирдэрин-уоттарын ылан аллараа диэки сы±арытансыҕарытан испиттэр. Наахаралар Хотуйа µрэ±инэнүрэҕинэн СыІаhаСыҥаhа алааска олохтоохторо. БітµІнэрБөтүҥнэр Арыылаах Эбэ±эЭбэҕэ олорбуттар.

БітµІнэрБөтүҥнэр наахаралары эспиттэрин иэстээн, Тыгын Тойон БітµІнэргэБөтүҥнэргэ сэрии, кыргыс дьонун таhааран кыргыhыннарар да кыаттаран киирэллэр. Онон Тыгын Тойон БіріБөрө БітµІнэрБөтүҥнэр тойонноругар Маhарах, Тиэтэйбит Боотур диэн икки киhини ыІыттараныҥыттаран ылан, кыаттарбыт суолугар эр сулуута тілібµртөлөбүр тілµµртөлүүр, 100 толуу ынах, сылгы сµіhµнэнсүөhүнэн уонна аны утары хаан хассыа, кµінкүөн кіссµікөссүө суох буолбут.

БітµІнэрБөтүҥнэр 1642 іріөрө турууга сµрµнсүрүн оруолу оонньообуттар. Куораты кыайан ылбакка буолан баран, саамай тиhэх кинилэр сэриилэрин хомуйан, дойдуларыгар барбыттар. Ол кэнниттэн Головин бойобуоданы кытта Ортуй, Баhарах уонна Чегунай диэн БітµІБөтүҥ кинээстэрэ тыл-тылга киирсээри кэпсэтэ сатаабыттар, бэйэлэрэ ба±аларынанбаҕаларынан куоракка киирбиттэр. Чымча ойуун остуруок туттан, утарылыhа сатыыллар диэн µнсµбµттэрүнсүбүттэр. Бойобуода Василий Поярков салайыылаах, Амма±аАммаҕа уонна Таатта±аТааттаҕа бідіІбөдөҥ этэрээти ыыппыт. Хаhаахтар 3 остуруогу ылбыттар, элбэх киhини кыргыбыттар. ТіннінТөннөн иhэн, кинилэри эккирэппит сахалартан нэhиилэ быыhанан, куораты тыыннаах булбуттар. Онтон куораттан, іссіөссө элбэх киhилээх, пушкалаах Поярков этэрээтэ тахсан, Камык кинээс баhылыктаах хас эмэ сµµссүүс бітµІнэрбөтүҥнэр хор±ойбутхорҕойбут остуруоктарын тігµрµйбµттөгүрүйбүт. Остуруогу уматан, 300 саханы, о±олууноҕолуун-дьахтардыын тыыннаахтыы умаппыттар. Оппуттар билиэн тµбэhэнтүбэhэн, куоракка накаастана киллэриллибиттэр.

Сул±аччыСулҕаччы диэн билигин нэhилиэк баар. Сул±аччыСулҕаччы нэhилиэгин билиІІибилиҥҥи оло±оолоҕо Амма, Баба±аБабаҕа диэн µрэхтэринэнүрэхтэринэн олорор. Сул±аччыСулҕаччы саамай былыргы тірµттэрэтөрүттэрэ Амма БітµІБөтүҥ тірµттэринтөрүттэрин кытта биир курдук эбиттэр. XVII µйэ±эүйэҕэ Сул±аччыСулҕаччы диэн биир уус дьоно олордохторуна Дьохсогоннор (таатталар) диэн сэрии-кыргыс дьоно дьахтар былдьаhыгар кэлэн сэриилээн, кырган бааттар. Ол олорон сул±аччыларсулҕаччылар кыаттаран, кыргыллан, оппуттара Аллан, Нуотара µрэхтэринэнүрэхтэринэн илин бааттар, сорохторо БµлµµБүлүү ірµhµгэрөрүhүгэр кµрээнкүрээн тиийбиттэр. Урукку дойдуларын, олохторун Чакыр нэhилиэгин ібµгэлэрэөбүгэлэрэ бас билэн хас да µйэүйэ олорбуттар. Онтон туран, XVIII уйэгэуйэҕэ Сул±аччыСулҕаччы ыччата-тірµі±этөрүөҕэ Хойуолама диэн киhи Чакыр баайыгар Уо±алаахУоҕалаах ЛоглойогоЛоглойоҕо кэлэн хамначчыт буолбут. Кини тоІустоҥус кыыhыттан о±отооҕото Кыйык БµітµрБүөтүр Ностуруйуоп диэн сµрэхтэнэнсүрэхтэнэн, ааттанан, БµлµµнэнБүлүүнэн, Тааттанан эргийэ Сул±аччыттанСулҕаччыттан тірµттээхтэритөрүттээхтэри мунньан кинээс буолар. Онон БµлµµттэнБүлүүттэн, Аллан, Нуотара µрэхтэриттэнүрэхтэриттэн кииттэлээн былыр µйэ±эүйэҕэ быдаммытбылдьаммыт Сул±аччыларСулҕаччылар олох дойдуларын Амманы, Баба±аныБабаҕаны булан оло±уранолоҕуран ууhууллар.