Бөрө Бөтүҥнэр

Бөрө Бөтүҥнэр - билиҥҥи Саха сирин илин өттүгэр олорбут саха ууһа.

Бөрө Бөтүҥнэр саха сэһэннэригэр

Бу төрүттэртэн (уустартан) ураты былыргы Ботуруускай улуус олоҕор: Амма, Таатта үрэхтэринэн: Ыарҕа ууһа, Дьохсоҕон ууһа, Сылаҥ ууһа, Алаҕар ууһа, Бөтүҥ ууһа диэн хантан төрүттээхтэрэ биллибэт, төһөттөн олоотторо эмиэ чопчу кэпсэммэт, бастаан бэрт аҕыйахтыы ахсааннаах туой бултаан аһаан, дьадахтык тутунан олорооччулар бааллара сэһэн буолар.
Бу уустар Аллан, Өлүөнэ өрүс, Амма үрэхтэринэн кэрийэ сылдьан бултаан-кыыллаан аһыыр, иитиллэр дьон. Кинилэртэн кэнники бэрт элбэх нэһилиэктэр үөскээн олохтоноллор, олор бары Боотурускай улуус дьонугар холбоммуттар. Боотур ууһун дьонун кытта кыргыспыттара, ииссибиттэрэ биллибэт. Бөтүҥ диэн, бэрт былыр Бөрө Бөтүҥнэр диэн сэттэ ини-бии дьон Амма үрэххэ, билиҥҥи Сомоссун, Бөтүҥ нэһилиэктэр олохторунан, олоотторо үһү. Кинилэр туой Аллан, Нуотара үрэхтэринэн тахсан бултаан-кыыллаан киирэн иитинэн олорбуттар.
Сэттэ бырааттыы эбиттэр: Маһарах, Мас Өнөкүй, Тиэтэйбит Боотур, Өргөлөй Бэргэн, Чохунай Дохсун, Боллох, Сэгэттэй диэннэр. Барыларыгар тойонноро-баһылыктара (убайдара) Маһарах эбит. Кинилэр Амма үрэххэ билиҥҥи Сомоссун Арыылааҕа диэн дойдуга, Амма үрэх илин эҥээригэр олорбуттара үһү. Оччотооҕу кэмҥэ кинилэр олорор сирдэрин Эбэ төрдө диэн ааттыыллара үһү.
Бөрө Бөтүҥнэр тастарыгар Амма үөһээ өттүгэр, арҕаа эҥээригэр Сыҥаһа алааһынан, Хотуйа үрэҕинэн ыаллаһа Наахаралар диэн бэрт халыҥ аймах-билэ дьон, Арҕаа Хаҥалас Тыгын Тойон аймаҕаргыыр дьоно олооттор. Олору кытта Бөрө Бөтүҥнэр ииссэн, кыргыһан кыайан арҕаанан соҕуруу өрө үүрэн кэбиспиттэр. Арай, Бөтүҥнэр тастарыгар оччоттон Боотур уустара дьон олорбуттар эбит.
Бу Бөтүҥнэртэн билигин: Бөтүҥ, Сомоссун, Абаҕа нэһилиэктэрэ ууһаан олороллор. Бөтүҥнэри Поярков этэрээтэ кэлэн кыргыбытын кэннэ, Саха сирин былаһын тухары ыһыллыбыттар. Нам Бөтүҥнэрэ, көмөкөннөрө бу кэмтэн ыла Намҥа олохсуйбут буолуохтарын сөп. Нуучча кэлиэн иннинэ Бөтүҥ буолаһа диэн биир саамай бөдөҥ, элбэх киһилээх эбит. Тоҥустарга Бети, Бетильский диэн уустар баалларын бөтүҥнэртэн таһаараллар. «Бөрө саҕа соргулаах» Бөрө бөтүҥнэри орто үйэтээҕи монгол төрдө буолбут Буртэ-Чино диэн уус аатын кытта ханыылыы тутуохха сөп. Монгол хааннара бу былыргы төрүттэринэн олус диэн киэн тутталлара биллэр. Өссө эрдэ үйэлэргэ былыргы түүр, уйгуур хааннара бөрөттөн төрүттээхпит диэн киэптииллэрэ, бөрө төбөтө штандартаахтара, ол аата былаахтахтара биллэр. Төрүт былыргы индоиран тыллаах усунь бииһэ бөрөттөн төрүттээхпит диэн номохтоохторо кытай суругар киирбит, кинилэртэн бөрөнү таҥара оҥостуу хуннарга киирбит буолуон сөп. Серошевскай кинигэтигэр, Нам бөтүҥнэрин оҕонньотторун бары хотой курдук муннулаах, көнө унуохтаах дьон диэн сөҕөн, дьиҥнээх сахалыы көрүҥнээх дьон тобоҕо сылдьар диэн суруйар.
Былыр Аммаҕа наахаралар уонна бөтүҥнэр ыаллыы олорбуттар. Наахаралар сэттэ уонча буолан, ыаллыы олорор икки аҕа ууһун дьонун дьиэҕэ төгүрүйбүттэрэ кэпсэнэр. Дьиэ умайбытын кэннэ, бырааттыылар дьиэ иһигэр баар омуһахха киирэн быыһаммыттар. Наахаралары кэннилэриттэн эккирэппиттэригэр, бу кэмҥэ суох бырааттарыгар Тиэтэйбэт Боотурга ойуун Илбиһи иҥэрбит. Бу Боотур наахаралары эккирэтэн ситэн, утуйа сыттахтарына имири кыргыбыт. Наахаралар сирдэриттэн үүрүллэн, кыайбыт бөтүҥнэр кинилэр сирдэрин ылбыттар. Архыып докумуона көрдөрөрүнэн, 1641 сыллаахха бөтүҥнэр Книга диэн тойонноох, Боотур ууһун дьоно Така уонна Казяла диэн кинээстээх наахараларга кэлэн саба түһэн, имири эспиттэр.
Наахаралар Хаҥалас Тыгын Тойон аймахтара буолан, онно тирэҕирэн Бөрө Бөтүҥнэри аргыый аҕай Амма өрүс сүнньүнэн сирдэрин-уоттарын ылан аллараа диэки сыҕарытан испиттэр. Наахаралар Хотуйа үрэҕинэн Сыҥаһа алааска олохтоохторо. Бөтүҥнэр Арыылаах Эбэҕэ олорбуттар. Бөтүҥнэр наахаралары эспиттэрин истээт, Тыгын Тойон Бөтүҥнэргэ сэрии, кыргыс дьонун таһааран кыргыһыннарар да кыаттаран киирэллэр. Онон Тыгын Тойон Бөрө Бөтүҥнэр тойонноругар Маһарах, Тиэтэйбит Боотур диэн икки киһини ыҥыттаран ылан, кыаттарбыт суолугар эр сулуута төлөбүр төлүүр, 100 толуу ынах, сылгы сүөһүнэн уонна аны утары хаан хассыа, күөн көссүө суох буолбут.

1642 сыллаах өрө туруу

Бөтүҥнэр 1642 өрө турууга сүрүн оруолу оонньообуттар. Куораты кыайан ылбакка буолан баран, саамай тиһэх кинилэр сэриилэрин хомуйан, дойдуларыгар барбыттар. Ол кэнниттэн Головин бойобуоданы кытта Ортуй, Баһарах уонна Чегунай диэн Бөтүҥ кинээстэрэ тыл-тылга киирсээри кэпсэтэ сатаабыттар, бэйэлэрэ баҕаларынан куоракка киирбиттэр. Чымча ойуун остуруок туттан, утарылыһа сатыыллар диэн үҥсүбүттэр. Бойобуода Василий Поярков салайыылаах, Аммаҕа уонна Тааттаҕа бөдөҥ этэрээти ыыппыт. Хаһаахтар 3 остуруогу ылбыттар, элбэх киһини кыргыбыттар. Төннөн иһэн, кинилэри эккирэппит сахалартан нэһиилэ быыһанан, куораты тыыннаах булбуттар. Онтон куораттан, өссө элбэх киһилээх, пушкалаах Поярков этэрээтэ тахсан, Камык кинээс баһылыктаах хас эмэ сүүс бөтүҥнэр хорҕойбут остуруоктарын төгүрүйбүт. Остуруогу уматан, 300 саханы, оҕолуун-дьахтардыын тыыннаахтыы умаппыттар. Оппуттар билиэн түбэһэн, куоракка накаастана киллэриллибиттэр.

Сулҕаччы

Сулҕаччы диэн билигин нэһилиэк баар. Сулҕаччы нэһилиэгин билиҥҥи олоҕо Амма, Бабаҕа диэн үрэхтэринэн олорор. Сулҕаччы саамай былыргы төрүттэрэ Амма Бөтүҥ төрүттэрин кытта биир курдук эбиттэр. XVII үйэҕэ Сулҕаччы диэн биир уус дьоно олордохторуна Дьохсоҕоннор (таатталар) диэн сэрии-кыргыс дьоно дьахтар былдьаһыгар кэлэн сэриилээн, кырган бааттар. Ол олорон сулҕаччылар кыаттаран, кыргыллан, оппуттара Аллан, Нуотара үрэхтэринэн илин бааттар, сорохторо Бүлүү өрүһүгэр күрээн тиийбиттэр. Урукку дойдуларын, олохторун Чакыр нэһилиэгин өбүгэлэрэ бас билэн хас да үйэ олорбуттар. Онтон туран, XVIII уйэҕэ Сулҕаччы ыччата-төрүөҕэ Хойуолама диэн киһи Чакыр баайыгар Уоҕалаах Логлойоҕо кэлэн хамначчыт буолбут. Кини тоҥус кыыһыттан оҕото Кыйык Бүөтүр Ностуруйуоп диэн сүрэхтэнэн, ааттанан, Бүлүүнэн, Тааттанан эргийэ Сулҕаччыттан төрүттээхтэри мунньан кинээс буолар. Онон Бүлүүттэн, Аллан, Нуотара үрэхтэриттэн кииттэлээн былыр үйэҕэ былдьаммыт Сулҕаччылар олох дойдуларын Амманы, Бабаҕаны булан олоҕуран ууһууллар.