Аралдьытыы
Аралдьытыы диэн кыра оҕону иитиигэ туттуллар ньыма. Куһаҕаны оҥорорун тохтотууга туһалыыр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу оҥорбутун өйдөөбөт диэни бары билэллэр уонна сорохтор бу кэмҥэ оҕону албынныы да сылдьыахха сөп диэн сыыһа саныыллар. “Хаппыыста быыһыттан булбуппут” диэн этии ити албынныыр санааттан үөскээбит.
Сахалар үөрэхтэрэ кыра да оҕону албыннаама, киниэхэ хаһан да сымыйалаама диэн үөрэтэллэр. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕинэ тугу оҥорбута барыта өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэринэн, ийэ кута үөскүүрүнэн дакаастанар. Сымыйалааһын хаһан баҕарар, хойутаан, оҕо улааппытын да кэннэ арыллан тахсыыта төрөппүтүн итэҕэйбэтин үөскэтиэн сөп.
Оҕо саҥа улаатан иһэн туох өйүгэр көтөн түһэрин үчүгэйин, куһаҕанын араарбакка эрэ барытын оҥорон иһэр кыахтаах. Ийэтин баттаҕын бобута тута-тута тардыалыан сөп. Куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэнэн хаалбатын туһугар иитээччи, төрөппүт көрө сылдьан куһаҕаны оҥорорун кытта тохтотон, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытан биэрэн иһэрэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Сахалар кыра оҕону көрүүгэ аралдьытыы, саататыы диэн тыллары үгүстүк тутталлар. Бу тыллар оҕо өйүн-санаатын уратыларын бэлиэтээн хайдах үөрэтэр ордук туһалааҕын быһаараллар. Биир оонньууртан салҕан, быраҕаттаан бардаҕына атыны, саҥаны эбэтэр урут бырахпытын ылан биэрэн истэххэ, аралдьыйан, салгыы оонньуу олоруон сөп. Оҕо олорор миэстэтин уларытан биэрии эмиэ аралдьытыыга киирсэр.
Аралдьытыы диэн санааны аралдьытыы, атыҥҥа көһөрүү, атыны санааһын. Куһаҕаны үгүстүк санааһынтан санааны аралдьытыы туһата олус улахан. Туохтан эмэ санаарҕаатахха туох эмэ үчүгэйи, туһалааҕы баҕара санааһыҥҥа көһөрүү санаа аралдьыйыытын, санаарҕабыл умнуллуутун үөскэтэр.
Санаа кыра, өссө күүһүрэ, чиҥии, хос-хос хатылана илигинэ туохха эмэ атыҥҥа аралдьыйан, атыны санаан ыллахха сонно умнуллан, суох буола симэлийэн хаалан иһэр. Суох буолбут санаа кыымын хатылаан өйдөөрү кыһана сатаатахха даҕаны, туох да туһаны биэрбэт кыахтаныан, санаа умнуллан, сүтэн хаалыан сөп.
Киһиэхэ туох эмэ ураты, саҥа санаа киирдэҕинэ сонно тута хос-хос хатылаан санаан, чинэтэн биэрдэххэ умнуллубат, киһи син өйдөөн кэлэр туруктанар. Ордук туһалаах санаа буоллаҕына кыратык да суруйан, бэлиэтэнэн кэбистэххэ туһата өссө улаатыан сөп. Киһи көннөрү саныырынааҕар, кулгааҕынан истэринээҕэр илиитин, быччыҥнарын хамсатан билиини иҥэринэрэ ордук улахан туһалааҕа быһаарыллар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ санаата мөлтөх, тугу субу көрбүтүн тутаары сарбаҥныыр эрэ кыахтаах. Тугу эмэ оҥорорун санаатыгар туппакка эрэ оҥорор. Тугу оҥорбутун бэйэтэ умнан иһэр, арай быччыҥнара хайдах хамсаабыттарын өйдөөн хаалан соннук хамсаныыны хатылаан оҥоруон сөп. Хайдах хамсанарыттан буор кута сайдан иһэр.
Быччыҥнар хайдах хамсаабыттарын умнубакка өйдөөн хаалан буор куту үөскэтэр кыахтаахтара оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары эрэ оҥороро ордугун, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанарын быһаарар. Киһини охсуолуу, тэбиэлии үөрэммит кыра оҕо улаатан, итирэн өйө көттөҕүнэ сутуругунан түһэ сылдьар буолара биллэр. Кыра оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥорбокко үөрэннэҕинэ, куһаҕан үгэстэрэ суоҕуттан, куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйах буолар кыахтанар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥороруттан аан бастаан аралдьытыы, атынынан солбуйуу эрэ быыһыыр кыахтаах. Холобурга, оонньуу олорор оонньууруттан салҕан быраҕаттанан бардаҕына, атын, ураты оонньууру ылан биэрдэххэ, онон салгыы оонньуу түһүөн сөп эбэтэр миэстэтин уларытан биэриэххэ, кыратык көтөҕөн, аралдьытан да ылыахха. Оҕо барыта көтөхтөрө түһэн ыларын хаһан баҕарар сөбүлүүр.
Оҕо өйө-санаата саҥаны билэн иһэр уратытынан саҥа оонньуурунан оонньуурун ордук сөбүлүүр. Оҕо сайдан иһэр өйө-санаата саҥаттан-саҥаны билиигэ-көрүүгэ аһара наадыйар, ол билиилэртэн ийэ кута сайдар. Улаатан иһэн үөрэҕи, билиини ылыныыта этэ-сиинэ сайдан иһиитин кытта тэҥҥэ, хаалсыбакка барсан иһэрэ ордук. Оҕо кыра эрдэҕинэ аһара элбэх оонньуур туһата суох, буортулаах да буолуон сөп. Саҥаттан-саҥа, үчүгэйтэн үчүгэй, аһара элбэх оонньуур бииртэн-биир кэлэ турара ыла-ыла быраҕан иһэр өйүн-санаатын аһара сайыннаран оҕоҕо харыстыыр, көмүскүүр санаатын суох оҥоруон сөп.
Кыра оҕо бэйэтэ өйдүүр кыаҕа сайда, салгын кута баһылаан салайар буола илигинэ субу оҥорбутун умнан кэбиһэрэ элбэх. Куһаҕаны оҥорон кэбиспитин кэнниттэн тута тохтотон атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытан биэрдэххэ, куһаҕаны оҥорбута элбэхтэ хатылаабатаҕына умнуллан, хаалан иһэр кыахтанар.
Ону-маны көөчүктээн, ымсыырдан баран, ылан биэрэ-биэрэ былдьаан, былдьаһыннара үөрэтэн кэбиһии ордук эрэйгэ тириэрдиэн сөп. Оҕо сөбүлүү көрбүтүн барытын ылан иһэргэ үөрэнэрэ кэлин төрөппүккэ аһара улахан ыарахаттары үөскэтиэн сөп. Атыҥҥа аралдьытан биэрии оҕо былдьасыһар санаатын суох оҥорор. (1,15).
Оҕо хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунара, иһити муостаҕа түһэрэрэ элбэх. Маҥнайгы аһыыр иһитэ муостаҕа түстэҕинэ да алдьаммат буолара ордук.
Улаатан иһэр оҕо санаата аралдьыйан иһэрэ элбэх. Аһара аралдьыйыы боччумнаах буолууну суох оҥороро кэлин, улаатан истэҕинэ куһаҕан буолуон сөп. Олус элбэх санаалар киириилэриттэн бииртэн бииргэ көтөн иһии, барыны-бары боруобалыы сатааһын элбиир.
Куһаҕан санаалартан ыраастаныыга аралдьыйыы туһата улахан. Атынынан дьарыктаныы саҥа интэриэһи үөскэтэн санааны уларытан, атын санаалар киирэллэригэр тириэрдэрэ иҥэн хаалбыт куһаҕан санаалары үтүрүйэн уларытыан сөп.
Киһи олоҕор араас туһалаах дьарыктардаах буолуута куһаҕан санааларга оҕустарарыттан, куһаҕан быһыыга киирэн биэрэриттэн көмүскэл, харыстабыл буолар кыахтаахтар. Турунан туран үлэлии-хамсыы сырыттаҕына, билэр да киһитэ арыгыта иһэ барыах диэтэҕинэ, оҥоро сылдьар үлэтин быраҕан барар кыаҕа кыччыыр.
Киһи өйө-санаата сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн аһара аҥар өттүн, аралдьыйыы диэки баран хаалара куһаҕаҥҥа, боччума суох буолууга тириэрдиэн сөбүттэн оҕо улаатан истэҕинэ сэрэниэххэ, аһара ыытымыахха.
Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэнэн хааларыттан аралдьытыы, үчүгэй быһыылары оҥоруу диэки салайан биэрии ордук туһалаах. Иитээччи, төрөппүт оҕо кыра эрдэҕинэ көрөрүн-истэрин таһынан, сиэри-туому тутуһарыгар, бэрээдэктээх буолуутугар иитиигэ, үөрэтиигэ эппиэтинэһэ ордук улахан. (2,92).
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. "Туймаада уоттара" хаһыат. №112. 2.08.2012.
2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.