Аҥардам

Биологическай анардам — организм бутунну генетически уонна гормонально-детерминированнай, гонадно-гистологическай, анатомическай и морфофункциональнай характеристиката, кини специфическай репродукциятын, уратытын холбуур, араарар биир коруну биологическай анардамна уонна быһаарар кини оруолун ууһааһын кэмигэр.

Тыынар тыыннаах анардама

Билинни олоххо дьон барыта 2 биологическай анардам баар диир : эр киһи уонна дьахтар, ол да буоллар ойдуоххэ наада половой ууһааһын 3 коруннээҕин: изогамия, анизогамия, и оогамия. Бу ус тубэлтэҕэ барытыгар уоскууллэр половой клеткалар, араас генетичсекай информациялаах, клеткалар холбоһуохтаахтар, сана олох саҕаланарын туһугар. Сорох чинчийээччи оогамия, гетерогамия кытыы корунугэр угаллар.

Аан бастакыттан, «анардам» ойдобул бэлиэтиир контрастирующай, генеративнай уонна холбоспут чинчитин тумсуутун. Половой чинчиилэр араас корун харамайдарыгар тэннэспэттэр, репродуктивнай свойстваны эрэ буолбака диморфизм спекрын барытын бэйэтигэр киллэрэр, ол эбэтэр анатомическай, физиологическай, психическай уонна туттуу-хаптыы оттунэн уратылары кордорор анардамын кытта сибээстээн. Ол д абуоллар сорох арссатара бэйэ бэйэтин таһыгар барсыбат корунээх буолар, эбэтэр ахсааннаах вариациялаах.

Кыыл эйгэтигэр, анардам онороллугар ойдуохха наада: улахан суолтаны киллэрбит буолар ген, эйгэтин факторыттан тутулук уонна анардам олоҕун тахары уларыйыан собун.

Половой диморфизм

Половой диморфизм— биир биологическай корун тыһытын уонна атыырын ыккардынан анатомическай уратылар , половой органнарын эрэ аахпакка. Половой диморфизм :

-Кэринэ. Улахан анаар котооччулэргэ, млекопитающайдарга атыыр ордук улахан уонна ыйааһыннаах буолар. У земноводнайдарга уонна членистоногайдарга тыһы, сиэр быһыытан тыһы ордук улахан буолар.

-Туу сабыы. Бытык эр киһиэхэ, сиэл хахайга уонна бабуинна.

-Дьуһун. Туу дьуһунэ котордорго.

-Тирии: Ураты ур эбэтэр эбии ускэннэр, холобур, табаларга муос, ботууктэргэ тараах.

-Тиис: Индийскай слон атыыра аһыылаара, ордук улахан анаҕас моржтар уонна кабаннар атыырдарыгар.

Половой диморфизм — общебиологическай костуу, улаханнык тарҕаммыт раздельнополай кыыллар уонна уунээйилэр истэригэр. Сорох тубэлтэҕэ половой диморфизм бэлиэтэ хаһаайын доруобуйатыгар буортулаах буолуон соп. Холобур: киэргэл уонна чаҕылхай дьуһун котордор атыырдарыгар , уһун кутурук туутэ райскай котор, лира-котор атыырдарыгар. Ньиргиэрдээх хаһыылара ыһыылара уонна ырыалара, хатан сыттаара атыыры уонаа тыһыны, сиэмэх кыылга биилэриэхтэрин соп.

Интерсексуальность

Интерсексуальность

Интерсексуальность — биир корун хаамаайытыгар атыыр уонна тыһы уратылара бааллара.

Зиготнай (генетически обусловленнай) интерсексуальность

хромосома уонна ген набора сыыһа сылдьарыттан тахсар костуу. Биллэллэр билинни кэмнэ: триплоиднаай эбэтэр ураты — анеуплоиднай интерсекуальность. Диплоиднай интерсексуальность костор араас лыах рассатын холбоотоххо - непарный шелкопряд.

Сорох тубэлтэҕэ бу буолар хромосома соп наборун уларытыытыгар.

Гормональнай интерсексуальность

Кыылларга половой былчархай атыыр эбэтэр тыһы гормоннара быһаараллар, иккис половой уратыларыры, ол аата кинлиэргэ костор гормоноальнай интерсексуальность.

Маннык кыылы аттаатахха уонна атын анардам половой былчархайы олортоххо организма интерсексуальнай буолар.

Анардам

Биологическай киһи анардама — анатомическай, физиологическай, биохимическай уонна генетическай характеристикатын бутуннуутэ, эр киһи уонна дьахтар эт-хаанын бэйэ бэйэтиттэн араарар уонна анардамын быһаарар

Биологическай анардам —сексуальность 5 компоненнарын биирдэстэрэ. Сексуальность 4 атын компоненнарыгар киирсэллэр: сексуальнай ориентация, гендернай идентичность, гендернай идентификация и социально-гендернай оруол.

Биологическай хонуу компоненнарыгар туспа араараллар:

• Генетическай анардам, эбэтэр хромосомнай анардам — хромосомалар хайдах хомуллубутуттан тутулуктаах: XY эр киһиэхэ, XX у дьахтарга.
• Гормональнай анардам — хаанна биир тустаах половой гормоннар корунун баһыйыыта: андрогенов (эр киһи) эбэтэр эстрогенов уонна прогестагенов (дьахтар).
• Гонаднай анарадам, ууьатар былчархай анрадама — сымыыт уонна яичник.
• Иһинээҕи генитальнай анардам — простата и семенной пузырь эбэтэр матка, маточнай труба уонна влагалище.
• Тас корун генитальнай анардам — бучча уонна таһах эбэтэр клитор уонна половой уостар.
• Субсидальнай анардам — скелет тутула, куолас тембра, былчын сайдыыта, тирии иһинээҕи сыа тарҕаныыта, сайдыылаах молочнай былчархай баара эбэтэр суоҕа. Иккис половой чинчи сайдыыта быһаарыллар половой гормон таһымынан, клеточнай рецептор билэрэ, тас тулалыыр эйгэ характеристактынан.
• Сенсуальнай анардам — туу сабыы корунэ, тирии корунэ, сыт корунэ(феромоны).

Гермафродитизм

Гермафродитизм — дьахтар эбэтэр эр киһи анардам бэлиэ костуулэрин биир кэм эбэтэр утум-ситим баара.

Араараллар: айылҕаттан гермафродитизм,араас кыылга, уунээйигэ баар (однодомность) уонна аномальнай (патологическай) гермафродитизм араас анардамнаах кыылларга.

Гермафродитизм айылгаҕа киэнник тараҕаммыт костуу — уунээйи уонна кыыл эйгэлэригэр. Уунээйи улахан анаара гермафродит буолар ,кыылларга корсор басткы уочарат беспозвоночнайдрга — кишечнополостнойдарга, баһыйар анаарга плоскайдарга, сорох кольчатайдарга уонна круглай чиэрбэлэргэ, моллюсктарга, ракообразнайдарга уонна уон-койуургэ.

Позвоночнайдарга гермафродиттар буолаллар балык араас корунэ. Айылҕаттан гермафродитизмнаах харамай мужской уонна женскай гаметалары онорор кыахтаах.

Гермафродитизм половой ууһатыы биир корунэ буолар: организмы-гермафродиты онороллор мужской уонна женскай гаметалары, холбоспуттарыттан тахсар зигота половой процесска. Поскольку основным эволюционным преимуществом полового размножения является рекомбинация генетического материала родительских особей при перекрёстном оплодотворении (экзогамии), в ходе эволюции у большинства видов выработались различные формы гермафродитизма, предотвращающие самооплодотворение (автогамию), однако у многих водорослей, грибов и цветковых растений, а в животном мире — среди гельминтов (паразитических червей) самооплодотворение достаточно распространено.

Существуют также следующие виды гермафродитизма:

• Синхроннай гермафродитизм. Синхроннай гермафродитизмна харамай, уунээйи биир кэм онорор кыахтаах мужской уонна женскай гаметалары. Уунээйи эйгэтигэр инник гынан бэйэтэ ууһаан эбэтэр сана олох уоскэтиэн соп, маннык костор тэллэйдэргэ , водорослярга уонна сибэккиилээх уунээйилэргэ.
• Последовательнай гермафродитизм (дихогамия). Последовательнай гермафродитизмна (дихогамии) харамай, уунээйи уочарытан онорор мужской уонна женскай гаметалары,ол кэмнэ буолар мусжкой уонна женскай гонада типтарын холбоһуга эбэтэр фенотип уларыйыыта. Дихогамия бэйэтин биллэриэн соп биир репродуктивнай цикл иһигэр, эбэтэр тыынар-тыыннаах олоҕун тухары.
• Аномальнай (патологическай) гермафродитизм. Корсуоххэ соп кыыл ханнык эйгэтигэр, ол быыһыгар позвоночнайдарга уонна киһиэхэ. Гермафродитизм киһиэхэ буолар детерминацияттан генетическай эбэтэр гормональнай таһымыгар. Араараллар дьин уонна сымыйа гермафродитизмы.

Туттуллубут литература

Статья: Организм полов бикипиэдьийэттэн