Аһылыктан туттунуу үөрэҕэ

Эт-сиин биир тутаах баҕа санаатынан аһааһын буолар. Тото аһаатаҕына санаата көнөр, астынар, дуоһуйар. Астан астыныы үөскүүрэ тылбытыгар киирэн иҥэн сылдьар.

Киһи аһаабатаҕына олоҕо табыллыбат, уһуннук аһаабакка эрэ кыайан сылдьыбат. Сөптөөх аһылык хайаан да ирдэнэр.

Киһи бэйэтэ айылҕаттан аһылык саппаастаах. Былыргы кэмнэргэ ас булунуута улахан эрэйдээҕиттэн киһи этэ-сиинэ бэйэтэ аһылыгы мунньунар оҥоһуулаах. Аһаабакка сырыттаҕына ол саппааһыттан ылан туһаммытынан барар кыахтаах. Айылҕа бу олус туһалаах оҥоһуутун дьон сааһыран истэхтэринэ, эттэрэ-сииннэрэ эбиллэн бардаҕына туһана сылдьыахтара этэ.

Олох тупсан араас минньигэс аһылыктар үксээн, дэлэйэн хаалыылара киһи аһыыр санаатын аһара улаатыннаран кэбиһэрэ элбээтэ. Атаахтыы улаатан хаалбыт киһи туттунар, тулуйар күүһэ аҕыйаҕыттан аһара элбэҕи аһаан уойан хаалааччылар сайдыылаах диэн ааттанар дойдуларга элбээтилэр.

Аһыыр аһылыктан туттунуу, аһара элбэҕи аһаабакка эрэ сылдьыы өйтөн-санааттан быһаччы тутулуктаах, киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны быһаарар биир сүрүн көрдөбүл буолар. Кыылларга, көтөрдөргө аһылыктан туттунуу диэн суох.

Оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ улаатарынан аһыыр аһылыгын аҕыйатан биэрии кыаллыбат, элбэх белоктаах астары аһаатаҕына улаатар. Оҕо улаатан этэ-сиинэ сиппитин, өйө-санаата сайдыбытын, бөҕөргөөбүтүн кэннэ аһылыктан туттунууну саҕалыыра табыллар.

Аһылыгы аһара элбэҕи аһаабат буолуу киһи үлэлиир үлэтиттэн ордук улахан тутулуктаах. Кыайа-хото тутан этин-сиинин элбэхтик хамсатан тымныыга үлэлиир киһи үйэтин тухары аһылыктан туттунуу диэни билбэккэ эрэ олоҕун олоруон сөп.

Элбэхтик сылаас дьиэҕэ олорор, чэпчэки, сынньалаҥ үлэлээх киһи аһылыктан туттунуу туһунан толкуйдаатаҕына, диетаны табан туһаннаҕына эрэ табыллар.

Дьону хайдах көрүҥнээхтэриттэн көрөн хайдах олохтоохторун улахан сыысхала суох быһаарыахха сөп. Ол курдук дьон олохторо тупсуута, ылар хамнастара улаатыыта элбэхтик, иҥэмтэлээхтик аһыылларын элбэтэн, уойан-тотон барыыларыгар тириэрдэр.

Уойбут киһи үлэни-хамнаһы кыайара, хамсанара аҕыйыырын тэҥэ, араас ыарыылар булаллара элбиир. Аһара уойуу киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, өйө-санаата сайдыбатаҕын, тулуура аҕыйаҕын, оботун, иҥсэтин кыамматын биллэрэр.

Киһи өйө-санаата, тулуурдаах, өһөс буолуута аһылыгы элбэҕи сииртэн туттунар күүһүн улаатыннарар кыахтааҕын туһана сылдьыы эрэйиллэр. Ол иһин киһи өйүн-санаатын бөҕөргөтүүгэ, тулуурун улаатыннарыыга “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тутуһуу уонна аһылыктан туттунуу улахан туһалаах. Ол курдук аһылык хаһан баҕарар баарынан, куруук өйү-санааны бөҕөргөтө, күүһүрдэ сылдьыы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр.

Аһылык киһи сүрүн дьарыга, аһылыга суох киһи олоҕо табыллыбат. Аһаан тоттоҕуна киһи үөрэр, санаата көтөҕүллэр, астынар, өр аһаабакка сылдьан баран аһаатаҕына өссө дьоллонор. Бу дьоллонуу аһаабакка сылдьыы төһө уһаан биэрэр даҕаны, улаатан иһэр.

Улахан таҥара үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын тутулугун үөрэтэн билбиттэриттэн, аһылыктан туттунуу эрэйдээҕин таба сыаналааннар аһылыктан туттунарга аналлаах постары оҥорон итэҕэйээччилэр өйдөрүн-санааларын бөҕөргөтөргө, тулуурдарын улаатыннарыыга үөрэтэ сатыыллар.

Киһи өйө-санаата маннык уратылааҕын таҥара үөрэхтэрэ былыргыттан билэн, дьоҥҥо бэйэлэрин туһалара улаханын дакаастыырга табан туһаналлар. Православнай таҥара дьиэтэ маннык аһаабакка сылдьарга аналлаах постары оҥорон дьон өйүн-санаатын бэйэтигэр тарда сатыыр.

Аһаабакка сылдьар постары киһи тулуйан туораатаҕына уонна аһаан тоттоҕуна тулуура эбиллэрин тэҥэ, аһаабытыттан дьоллонор. Кини аһыырга көҥүлү биэрбит таҥараҕа махтала улаатан, итэҕэйэрэ эбиллэр. Аһаан дьолломмута өйүгэр-санаатыгар хатанан, бу таҥараны сөбүлүүрэ улаатарын таҥара дьиэлэрэ туһаналлар.

Православнай таҥара дьиэтэ оҥорбут аһаабакка сылдьыы постарын кэмнэрэ киһи этэ-сиинэ айылҕаттан тутулуктанан ханнык аһылыкка наадыйар кэмигэр сөп түбэспэттэр. Ол иһин сахалар бу постары букатын сөбүлээбэттэр, православнай таҥараны ити сымыйатын билэн ылымматтар. Саамай тымныы кэмҥэ, ахсынньыга, эт аһылыктан туттунар буолуу кэмин олохтообуттара сахалар бэйэлэрин аһылыктарын үөрэҕэр букатын сөп түбэспэт.

Айылҕа айбытынан улахан тымныы кэмҥэ киһи сыалаах, арыылаах астары аһыыра хайаан да ирдэнэр. Сыа, арыы киһи этэ-сиинэ итиини оҥорон таһааран этин-сиинин ититинэригэр, тымныыны тулуйарыгар туһалыыллара хаһан да уларыйбат.

Сахалар аһылыктан туттунарга айылҕалара бэйэтэ үөрэтэр күүһүн туһаналлар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһиннэрэн айылҕа уларыйыытыгар киһи аһыыр аһылыга эмиэ уларыйан биэрэрин ситиһэллэр. Айылҕа тымныы кыһына кэлиитигэр киһи аһыыр аһылыга сыалааҕын-арыылааҕын ситиһэн анаан-минээн уоппут идэһэлэрин сииллэр, онтон куйаас сайын кэллэҕинэ араас оттортон оҥоруллубут үөрэлэргэ, балык, бурдук, курупа аһылыктарга уонна үүттэн оҥоруллар астарга көһөн биэрэллэр. (1,24).

Кыһыҥҥы улахан тымныыны тулуйарга сыалаах-арыылаах астар туһалара улаханын аныгы медицинэ үөрэҕэ эмиэ бигэргэтэр. Онтон куйаас сайыҥҥа киһи балыгынан уонна ымдаанынан да аһаан сылдьар кыахтааҕын сахалар туһаналлар. Сайын устата эт аһылык диэни биирдэ эмэтэ сииллэр, ол иһин киһи этэ-сиинэ кыһын мунньуллубут араас кирдэриттэн, холестеринтэн ыраастанарын ситиһэллэр. Бу ыраастаныы биир эмэ күн буолбакка бүтүн сайын устата барарынан туһата, тиийимтиэтэ ордук улаатар.

Манна эт-сиин ыраастанарыгар улахан туһалааҕынан от үлэтигэр күүскэ үлэлээн тиритэллэрэ, араас кирдэрин таһаарыналлара буолар. Быччыҥнары хамсатан күүскэ үлэлээһин эбэтэр дьарыктаныы эккэ-сииҥҥэ глюкоза эргиирин тэҥнээн биэрэн улахан туһаны оҥорор. Глюкоза диэн эт-сиин саахартан оҥорон таһаарар күүһэ буоларынан күүскэ үлэлээтэххэ көҕүрээн биэрэн иһэрэ ситиһиллэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн аһаабакка сылдьыы туһата икки өрүттээх. Аһаабакка сырыттахха эт-сиин тупсан, ыраастанарын тэҥэ, өй-санаа күүһүрэн, тулуура улаатара киһиэхэ ордук улахан туһаны оҥорор.

Аһылыктан туттунууга сахалар таҥараларын үөрэҕин туһаныы хайаан да ирдэнэр. Сайыҥҥы кэмҥэ сыалаах, арыылаах астартан туттунуу эт-сиин ыраастанарыгар улаханнык туһалыыр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.