Эт-сиин

Эт-сиин диэн киһи айылҕаттан, төрөппүттэриттэн бэриллэр сүрүн чааһа.

Былыргы кэмҥэ сахалар улахан күүстээх, хомуһуннаах ойууннара кут-сүр үөрэҕинэн, киһи өйүн-санаатын үөрэтиинэн утумнаахтык дьарыктаммыт эбиттэр. Олус дириҥник хасыһан түүллэри үөрэтэн уонна гипноһу туһанан үөрэппит буоланнар киһи өйө-санаата, куттара уонна этэ-сиинэ тус-туспаларын арааран билбиттэр. Кинилэр киһи кутун уонна сүрүн үөрэтиилэрин салгыы сайыннараннар, өй-санаа үөскүүр төрүттэрин быһаараннар киһи өйүн-санаатын үс аҥы, тус-туспа куттарга араарар буолбуттар.

Өйө-санаата суох киһини сахалар «киһи курдук көрүҥнээх» эбэтэр «киһи буолбатах» диэн этэллэр. “Киһи курдук көрүҥнээх” баар буолуута эт-сиин өйтөн-санааттан уратытын, туспатын, биир эмэ киһи өйө-санаата суох эбэтэр лаппа аҕыйах буолуон сөбүн биллэрэр.

Сахалар киһи этин-сиинин хаһан баҕарар өйүттэн-санаатыттан туспа буоларын бэлиэтээн этэллэр. Киһи этэ-сиинэ дьиҥнээх биологическай төрүтэ буолар. Бу этин-сиинин киһи төрөппүттэриттэн, аймахтарыттан быһаччы утумнуур. Эт-сиин утумнаан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһэр Айылҕа эттиктэринэн буолар. Айылҕаҕа уларыйан, эргийэн биэрэн иһэллэрэ эрэйиллэр. Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ ийэ буоругар, Айылҕаҕа төннөн салгыы атын көрүҥҥэ кубулуйан иһиэхтээҕэ быһаарыллар.

Олус былыргы кэмнэргэ Тибет олохтоохторо киһи өллөҕүнэ хайаҕа таһааран кыыллар, көтөрдөр сииллэригэр анаан ууран биэрэллэр эбит. Онтон кэлин уҥуохтара ыраастаммыттарын кэннэ хомуйан ылан көмөн кэбиһэллэрэ үһү. Сахаларга “Киһи уҥуоҕа” диэн этии баара, былыр эмиэ киһи уҥуоҕун эрэ көмөллөрө эбитин биллэрэр.

Киһи тас көрүҥэ, быһыыта-таһаата кэнэҕэски көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин кини оҕолоро, сиэннэрэ тас көрүҥнэринэн төрөппүттэригэр ханан эмэ маарынныыллара чуолкайдык быһаарар. Ити тас көрүҥ бэриллэн иһиитэ барыта Айылҕа биэрбитинэн, эт-сиин утумнаан иһиитинэн быһаарыллара сөбүн бэлиэтиир.

Айылҕа биэрбитинэн киһи этин-сиинин оҥоһуулара кэлэр көлүөнэ ыччаттарыгар быһаччы бэриллэн иһэр буолуута төрөппүттэрин өйдөрө-санаалара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар эмиэ быһаччы бэриллэрэ буолуо диэн сыыһа санааны дьоҥҥо барыларыгар олохсуппут. Маннык санааны сэбиэскэй былаас саҕана материалистар быһаччы уонна судургу үөрэхтэрэ киэҥник тарҕатар этэ, оннооҕор оҕону төрүүрүн кытта “киһи буолар” диэн этэ сылдьыбыттара. Бары төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрин кыһанан, ылсыһан туран кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэрин, кэнники кэмҥэ, ити сыыһа санаа суох оҥорон эрэр. Итини тэҥэ “айыы үөрэҕин” алҕастара, ийэ кут халлаантан түһэр диэн сымыйанан этэллэрэ саха дьонун өйдөрүн-санааларын буккуйар.

Кэлэр көлүөнэлэригэр киһи этин-сиинин кытта өйө-санаата эмиэ бэриллэр диэн өйдөбүл төрдүттэн сыыһа буолар уонна оҕо диэн өйө-санаата сайда илигин бэлиэтээн итинник ааттанар. Бу дакаастабылга сахалар “Бил баһыттан сытыйар” диэн киэҥник биллэр өс хоһооннорун туһаныы ордук табыллар. Бу өс хоһоонугар баайдар, бастаахтар, салайааччылар эрэ өйдөрө-санаалара бастарыттан сытыйарын туһунан этиллэр.

Атеистар уһун кэмнээх дьайыыларыттан дьон бары былыргыттан үөрэхтээх, элбэх өйдөөх киһи оҕото эмиэ өйдөөх буолуохтаах дии саныы үөрэммиттэрин хаалларбакка сылдьаллар, онуоха эбии анаан-минээн буккуйааччылар, ийэ куту ким эрэ чэчэгэйгэ үрэн биэрэрин курдук этээччилэр эмиэ бааллар. Кэлэр көлүөнэлэри иитии, үөрэтии үлэтэ мөлтөөбүтүттэн эдэрдэр бэрээдэктэрэ суох буолла диэн этээччилэр билигин элбээтилэр. Дьон өйдөрө-санаалара баайдарыттан-дьадаҥыларыттан тутулуктара суоҕун революция кэнниттэн дьадаҥы үлэһит дьонтон сайдан-үүнэн тахсыбыт биллэр салайааччылар, суруйааччылар бэйэлэрин холобурдарынан эмиэ туоһулууллар

Өйдөөх дьон оҕолоро төрөппүттэрин курдук өйдөөх-санаалаах буолаллара аҕыйаҕын сахалар быһааран биэрэр этиилэринэн «Бил баһыттан сытыйар» диэн буолар. Бу этии элбэх билиилээх бас-көс, салайааччы дьон оҕолорун кыайан киһилии быһыыга ииппэттэриттэн, атаахтаталларыттан өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сытыйан барарын чуолкайдык быһаарар этии буолар.

Психологтар быһаарыыларынан саҥа үөскээн, үүнэн иһэр оҕо мэйиитэ кураанах буолар. Оҕо мэйиитэ улаатан, сайдан истэҕинэ билиитэ-көрүүтэ кэҥиириттэн, өйө-санаата мунньуллан, эбиллэн иһэрэ быһаарыллар. Төрүөҕүттэн улахан киһи курдук өйдөөх оҕо баара биллибэт. Оҕо төрүүрүгэр мэйиитэ кураанах буоларын толкуйдуур, быһаарар кыаҕа суоҕа эмиэ биллэрэр. Ол барыта мэйиигэ мунньуллан иһэр өй-санаа, олох аҕыйаҕыттан эбэтэр суоҕуттан буолар. Итинник быһаарыы дакаастабылларынан хас биирдии оҕону ньуосканан сатаан аһыырга, горшокка олордо үөрэтии төһө эмэ уһун кэми ылара уонна кырдьаҕас киһи өйө-санаата, толкуйдуур, быһаарар дьоҕура өй үлэтинэн дьарыктанан истэҕин аайытын эбиллэн иһэрэ быһаарар. Төһө элбэх өй-санаа киһи мэйиитигэр киирэн мунньуллар даҕаны, соччонон мэйии толкуйдуур, быһаарар күүһэ эбиллэн иһэрин сааһыран иһэр дьон бары билэллэр.

Киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта биир биллэр тутулуктаах. Ол тутулугунан киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыы буолар. Киһи этин-сиинин ханнык эмэ өттүн туохха эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр эт-сиин бэйэтэ туох эмэ куһаҕан буоллаҕына, онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэр. Киһи өйө-санаата бу үөскээбит ыарыыны суох оҥорор санааҕа түһэр. Хайдах эмэ хамсанан дуу, эмп иһэн дуу, хайаан дуу бу ыарыыны суох оҥоро сатааһынынан өйө-санаата дьарыктаммытынан барар.

Өй-санаа эттэн-сиинтэн араҕыстаҕына киһи этэ ыарыыны билбэт буолар. Ханнык да ыарыылартан эт-сиин кыһаммат буолан, көмүскэнэр кыаҕа сүтэр. Былыргы ойууннар өйдөрүн-санааларын күүһүнэн эттэригэр үөскүүр ыарыылары суох оҥорон кэбиһэллэрэ билигин даҕаны кэпсээн буолан сылдьаллар.

Киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан туспа көрүҥ буолар. Бу эт-сиин өйө-санаата суох бэйэтэ туспа сайдан барыан сөп. Бу быһаарыыны кыыллар өйдөрө-санаалара аҕыйах буолуута уонна букатын да өйдөрө аҕыйах дьон баар буолуулара чуолкайдык бигэргэтэр.

Биир хааннаах, чугас аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаахтар. Бу быһаарыыны медицина науката билэн билигин туһана сылдьаллар. Эт-хаан сөп түбэһиитин таба туһанан киһи чаастарын, ис уорганнарын саппаас чаас оҥостон, атастаһан биэриигэ киэҥник туһанар буолан эрэллэр.

Аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир тутулуктаах буолууларын былыргы сахалар билэллэрин чопчу этиилэрэ бигэргэтэллэр. Аһара кырдьыбыт киһи бэйэтин эдэр аймахтарын эттэрин-сииннэрин баттыырын кырдьаҕастар билэллэр. Кырдьаҕас киһи өллөҕүнэ, эдэр ыарыһах аймаҕа арыычча буолан тупсан хааларын сахалар былыргыттан бэлиэтииллэр.

Саас халтараан суолга массыына абаарыйатыгар түбэһэн эдэр кыыс улаханнык оһоллонон, хаста да эппэрээсийэлэнэн мөлтөх туруктаах балыыһаҕа сыттаҕына, аҕата көрсө киирэн иһэн соһуччу, астмата көбөн өлөн хаалар. Ыарахан туруктаах кыыс сайын үтүөрэн, күһүнүгэр ыраах сиргэ кэргэн тахсан, ыал мааны ийэтигэр кубулуйар. Хаан аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаах, тутулуктаах буолаллара итинник холобурдарынан быһаарыллаллар. (1,45).

Сахалар киһи этин-сиинин «Инчэҕэй эттээх» диэн арааран этэллэр. Орто дойдуга эрэ сылдьар киһи инчэҕэй, тыыннаах эттээх буолар. «Сорох кэмҥэ бэйэҕин көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол, ыалдьар буоллаҕына Орто дойдуга сылдьар буолуоҥ»,- диэн киһи өйө-санаата ханна сылдьара уларыйан ылар кэмнэрдээҕин билэннэр эмиэ этэллэр. Киһи тыыннаах буолан Орто дойдуга сылдьар эрэ буоллаҕына, эттээх-сииннээх буолар, эт-сиин баара үчүгэйин билэн сорох кэмнэргэ дьоллооҕунан ааҕынар кыахтанар.

Тыыннаах буолан, эттэнэн-сииннэнэн сылдьыы киһиэхэ Орто дойдуга эрэ бэриллэр. Киһи этин-сиинин харыстаан, көрөн-истэн эрчийэн уһун үйэлээхтик илдьэ сылдьара өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Өй-санаа аһара баран Үөһээ дойду, айыы буолуу диэки таласпакка этин-сиинин көрөн-истэн, харыстаан, утумнаахтык эрчийэн Орто дойдуга киһи быһыылаахтык олорон уһун үйэни ситиһэр кыахтанар. (2,12).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2006. - 84 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.

Эт-сиин

Туһаныллыбыт литература.

Өссө маны көр