Бастакы Хайахсыт

Бастакы Хайахсыт диэн Боотурускай улууһун нэһилиэгэ, кэлин Таатта улууһа үөскээбитигэр онно бэриллибит, онтон Чурапчы улууһа арахсарыгар Чурапчы улууһугар Арыылаах нэһилиэгэ диэн аатынан киирбит.

Аатын устуоруйата

Омук тыла уһун үйэлэр тухары сыыйа-баайа уларыйан, атын, саҥа тылларынан эбиллэн, сайдан биэрэн иһэр. Саха омук тыла олус былыргы тыл буолан үгүс тыллара туох суолталаахтара кыайан быһаарыллыбаттар, онтон сорохторо билигин ситэ өйдөммөт буолан эрэллэр. Улахан өрүстэр, сис хайалар, үгүс күөллэр, сирдэр ааттара хаһан, кимнээх ааттаабыттара саҥа быһаарыллыах курдуктар. Саха тылын үөрэтии араас ааттары быһаарыыга ордук туһалааҕынан ааҕыллар.

Үгүс нэһилиэктэр ааттара төрүттээбит дьоннорун ааттарынан ааттаммыттарыгар сөп. 1637 сыллаахха Боотурускай улууһугар Каяхсыт диэн ааттаах киһи баара бэлиэтэммит. (1,59).

Багдарыын Сүлбэ хайах диэн тылы маннык быһаарар. Хайах – хаһаас балык, атыннык эттэххэ сыма. Сыма уонна хайах диэн тыллар биир суолтаҕа туттуллар эбиттэр. Сыма укпут - Хайах укпут. (2,76).

Хайах хостоһуу диэн сахалыы оонньуу ыарахан хаһааһы соһон таһаарыыны үтүктэр оонньуу буолуон сөп. (3,223).

1710 сыллаахха Сибиирскэй приказ кинигэтигэр саҥа буоластар (нууч. волость) баар буолбуттар. Олортон Боотурускай улууһугар үс: Ожулунскай, Чакырскай уонна Хаяхсытскай диэннэр саҥа үөскээбиттэр. Хайахсыт диэн буолас аата Дьокуускайдааҕы воеводскай канцелярия 1726 сыллааҕы суругар эмиэ киллэриллэ сылдьар эбит. (1,12-13).

1835 сыллаахха Боотурускай улууска 2-с Хайахсыт нэһилиэгэ баар буолбут. (1,22).

1912 сыллаах күһүнүгэр Таатта улууһа үөскээһинигэр бастакы Хайахсыт нэһилиэгэ онно көспүт. (1,23). Революция кэнниттэн бу нэһилиэк аатын хаста да уларыппыттар. Бу кэмҥэ Чурапчы улууһугар Арыылаах нэһилиэгэ диэн аатынан биллэр. (4,18).

Биллэр-көстөр дьоно

• Попов Пантелеймон Васильевич (1886—1972) — таҥара үөрэҕин кандидата, краевед, художник, ССРС художниктарын Түмсүүтүн чилиэнэ (1941).
• Винокуров Иван Николаевич (25.03.1893—15.01.1935) — саха бэлиитикэ диэйэтэлэ.

Туһаныллыбыт литература.

1. Ф.Г.Софронов. Якуты. Мирское управление в 17 - нач. 20 века. Якутск: Якутское книжное изд-во, 1987.- 126 с.

2. Багдарыын Сүлбэ. Мэҥэ ааттар. Якускай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-та, 1979.- 288 с.

3. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

4. Каженкин И.И. Тыл - санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.