Чурапчы улууһа

Сигэ баһа


Чурапчы улууhа Чурапчинский улус
Гиэрбэтэ	Былааҕа
Дойду	Арассыыйа Арассыыйа
Регион	Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Улуус киинэ	Чурапчы
Иһигэр киирэллэр	17 олохтоох тэриллии
Улуус баһылыга	Саргыдаев Степан Анатольевич
Олохтоммут күнэ-дьыла	1930, кулун тутар 25
Урукку аата	Боотур уус
Иэнэ	12 600 км²
Муора таһымыттан үрдүгэ - Чыпчаала	383 м
Официальный язык	Саха тыла
Олохтоох дьонун ахсаана • Омуктара	21 160 киһи (2017) саха
Олохтоохторун аата	чурапчылар

Чаһыыта	UTC+9
Кэм зоната	MSK+6 (UTC+9, сайын UTC+10)
Официальнай ситим-сир

Координаталара: 61°59′54″ с. ш. 132°25′39″ в. д. / 61.9983° с. ш. 132.4275° в. д. / 61.9983; 132.4275 ^(G) ^(O)

Чурапчы диэн Саха Сирин ортотугар баар улуус.

География

Сирин иэнэ: 12 600 км²
Улуус киинин сытар координаталара:
Улуус киинэ Дьокуускайтан ырааҕа: 185 км
Сыл орто температурата: -11°C.
- Тохсунньу орто температурата: -43...-45°C
- От ыйын орто температурата: +16...+18°C
Сылга сөҥүү түһүүтүн орто кээмэйэ: 200-230 мм

Демография

2007 улуус киһитин ахсаана 20 493.

2002 сыллааҕы сурутуу түмүгүнэн омуктар ахсааннара уонна өлүүлэрэ маннык: сахалар — 20 083 киһи (98%), атын омук — 410 (2%).

Биэрэпис ыытыллыбыт сыллырга уонна 2007 сылга нэһилиэнньэ ахсаана

Администрацияларынан араарыы

#	Нэһилиэктэр	Кииннэрэ	Кыра бөһүөлэктэр	Улуус кииниттэн, км	Олохтоохторун ахсаана (2017 сыл)
1	Чурапчы	Чурапчы		0	10134
2	Одьулуун	Дьабыыла	Баһылай Алааһа, Үрэх Күөрэ	15	1197
3	Хоптоҕо	Дириҥ	Улахан Эбэ	25	1208
4	Сылаҥ	Уһун Күөл	Бэрэ, Дьаарыла, Оҕуһур, Улахан Күөл	24	982
5	Болугур	Мындаҕаайы	Кыстык-Кугда	70	874
6	Мугудай	Маралаайы		33	808
7	Хатылы	Маҥнайгы Харбала		9	747
8	Алаҕар	Чыаппара		89	653
9	Болтоҥо	Иккис Харбала	Кындал	17	632
10	Хадаар	Үрүҥ Күөл	Уорҕа	40	594
11	Соловьев	Мырыла	Хахыйах	76	498
12	Хайахсыт	Туора Күөл		47	538
13	Чакыр	Толоон		59	593
14	Кытаанах	Килэҥки		45	486
15	Төлөй	Дириҥ	Мээндийэ	20	512
16	Бахсы	Толоон	Лэбийэ	110	380
17	Арыылаах	Арыылаах		68	324
	Барыта				21 160

Салалта

Улуус баһылыга Ноговицын Андрей Тимофеевич - Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэн тыатын хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ, Ю. Н. Прокопьев аатынан СР государственнай бириэмийэтин лауреата, Чурапчы улууhун бочуоттаах гражданина.

Улуус баhылыгын бастакы солбуйааччыта Ноговицын Алексей Алексеевич - Саха Өрөспүүбүлүкэтэн норуот хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ.

Улуус баhылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччыта - Петрова Октябрина Филипповна.

Улууhу салайбыттара

1992-1997 сс. Сивцев Иван Степанович

1997 - 2002 сс. Шадрин Алексей Алексеевич

2002 - 2008 сс. Аммосов Иннокентий Николаевич

2008 - 2013 сс. Яковлев Семен Илларионович

2013 - 2019 сс. Андрей Тимофеевич Ноговицын

2019 - н.в Степан Анатольевич Саргыдаев

Экономика

Экологическай-экономическай оройуона: Киин улуус, алаас-тайҕа
Дьарыктанар эйгэтэ: тыа хаhаайыстыбата, сүөһүнү иитии

Транспорт

Массыына суолунан эбэтэр салгынынан тиийиэххэ сөп. Саас Амма өрүһүнэн таһаҕас таһаллар.

История

Улуус аата

Урут Боотуруускай улуус диэн ааттааҕа. Улуус аан маҥнай историяҕа киирбит сылынан буолар 1638 сыл. Былыр нууччалар Саха сирин булуохтарын иннинэ сахалар Аҕа ууhунан олорор эрдэхтэринэ Боотур Уустар диэн элбэх ахсааннаах аҕа уустара бааллара. Боотурускайдары торуттээччинэн Дьуон Дьаҥылы со5отох уола Боотур Уус буолар. Киниттэн үс уол төрүүр: Болугур Буххаат, Хатан Хатылы уонна Чакыр Боотур. Болугур Буххааттан икки Болугур, Хатан Хатылыттан биэс Хатылы, Чакыр Боотуртан икки Хайахсыт икки Чакыр нэһилиэктэрэ төрүүллэр ууhууллар тэнийэллэр. Боотурускай улууһа оччотооҕуга Саха уобалаһыгар улахан сүдү сири тайаан сытар улуус буолар. Ол курдук киирэллэрэ: Чурапчы, Таатта, Амма, Мэҥэ уонна Уус-Алдан кыра сирдэрэ. Улууһу кулубалар салайаллара, үстүү сылга улуус баай дьонуттан быыбарынан талыллан босхо туох да хамнаһа суох улэлииллэрэ. Улуус кулубатын солбуйааччы быыбарынай икки кулуба, биир улуус улахан суруксута уонна икки быыбарынай суруксуттар улуус быраабатыгар улэлииллэрэ. Боотурускай улуус киин нэһилиэгинэн төруттэниэҕиттэн ыла III Хатылы (Аччаҕар-Түөйэ) нэһилиэгэ буолбута. Онтон улуус кулубата буолбут Оруоһуттар улуус киинин бэйэлэригэр чугас оҥороору Чөркөөххө көһөрбүттэрэ. Онтон тиһэҕэр Чурапчы нэһилиэгин таланнар улуус киинэ Чурапчы буолбута. Кэнники улуус улаатан дьоно-сэргэтэ элбээн барар. XIХ үйэ ортотуттан саҕалаан үөрэх кыһалара, балыыһа, элбэх таҥара дьиэлэрэ тутуллаллар. Улуус дьоно элбээн нэһилиэктэр арахсыылара буолар. Холобур, биир улахан Хатылы нэһилиэгэ арахсан тус-туспа биэс Хатылылар тахсаллар. Оннук элбэх нэһилиэктэр арахсаннар улууһу экономическай өттүнэн салайар ыарахаттары үөскэтэр, нэһилиэктэр бэйэ-бэйэлэриттэн ыраахтара, суол-иис суоҕа эбиитин улуус баайдара кулуба дуоһунаһыгар бэртэрин былдьаһыытыттан сылтаан ахсынньы ый 12 күнүгэр 1911 сыллаахха Боотурусскай соҕуруу өттунэн Амма улууһа арахсан барар. Икки сылынан тохсунньу ый 1 күнүгэр 1913 сыллаахха Боотурусскай хоту өттүнэн Таатта улууһа арахсан барар. Кулубаларынан Аммаҕа Федор Новиков, Тааттаҕа Иван Елисеевич Кулаковскай, Боотурусскайга Михаил Шеломов буолаллар. Бүтүн улахан улууһу араарыы түмүгэр Боотурусскай улуус ортото эрэ хаалбыта (Чурапчы), нэһилиэнньэтэ уонунан бүк аҕыйаабыта. Ол да буоллар улуус инникитин сайдан испитэ. Олунньуга 1917 сыллаахха ыраахтааҕыны сууллараннар Гражданскай сэрии саҕаланар. Боотурусскай улуус хардары-таары үрүҥ, кыһыл былааһыгар киирэр. 1922 сыллаахха кулун тутар ыйга Коробейников Михаил Яковлевич диэн үрүҥ эпиһиэрэ кэлэн кыһыллар былаастарын суулларан "Временное якутское областное народное управление" диэни олохтоон Чурапчыны киин сиринэн оҥорор. Муус устарга ол былааһа сууллан кыһыллар былаастара букатыннаахтык олохтонор. 1926-1930 cc. улуус урукку баайдарын, тойотторун кулаактыыллар. Кулун тутар 25 күнүгэр 1930 сыллаахха Боотурусскай улууһу Чурапчы районугар уларыталлар. Урукку олус дириҥ историялаах Саха сирин биир сүдү улахан кырдьаҕас улууһа Боотурусскай улуус аата Саха сирин улуустарыттан сүппүтэ. Ол оннугар саҥа историяны саҕалаан Чурапчы улууһа буолбута.....

Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕанааҕы түбэлтэлэр

Чурапчы 41 холкуоһун Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана хоту улуустарга балыктааhыҥҥа көhөрбүттэрэ. Ол көһөрүү улахан толкуйа суох ыытытыллыбытын түмүгэр элбэх киhи хоргуйан, тоҥон, сыстыганнаах ыарыылартан өлбүтэ.

Улуус биллиилээх дьоно

Яковлев Семен Степанович-Эрилик Эристиин (1892-1942) - бэйиэтэ, суруйааччы, өрөбөлүүссүйэннэй деятель.

Новгородов Семен Андреевич (1892-1924) - саха суругун - бичигин төрүттээччитэ.

Субурусскай Николай Дмитриевич - Уот Субуурускай (1896-1950) - гражданскай сэрии кыттыылааҕа, политическай деятель, Саха АССР центральнай исполнительнай комитетын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, Саха АССР доруобуйа харыстабылын норуодунай комиссара.

Коркин Дмитрий Петрович (1928-1984) - саха улуу тренера, СССР, РСФСР, Саха АССР үтүөлээх тренерэ, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала.

Мунхалов Афанасий Петрович (1935-2014) Российскай Федерация норуодунай худуоhунньуга, Саха АССР П. А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэтин бастакы лауреата, Саха Республикатын бочуоттаах гражданина.

Лыткина Анастасия Петровна (1927-1989) - сахаттан бастакы үөрэхтээх ырыаhыт, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыhа.

Слепцов Марк Дмитриевич (28.11.1914—16.06.1989) — Саха АССР норуодунай артыыһа, РСФСР норуодунай артыыһа.

Соловьев Василий Сергеевич — Болот Боотур (15.04.1915—24.05.1993), саха норуодунай суруйааччыта, Саха Республикатын П. А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, поэт.

Решетников Петр Михайлович (11.06.1915—09.09.1960) — Саха норуодунай артыыһа, РСФСР норуодунай артыыһа.

Василий Семенович Яковлев — Далан (01.04.1928—27.11.1996) — саха норуодунай суруйааччыта, Саха Республикатын П. А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, педагогика билимнэрин кандидата.

Попов Семен Андреевич - Тумат (1944) - Саха норуодунай суруйааччыта, Саха Республикатын П. А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.

Константинов Роман Иннокентьевич (1896-1994) - Сахаттан бастакы Социалистическай Үлэ Геройа, икки Ленин уордьанын кавалера.

Новгородова Екатерина Иннокентьевна (13.04.1929) — агроном, Социалистическай Үлэ Геройа.

Кладкин Василий Михайлович (1931-2003) - Социалистическай Үлэ Геройа.

Протодьяконов Гавриил Дмитриевич (1911-1974) - а5а дойду улуу сэриитин кыттыылаа5а, уhулуччулаах артиллерист, советскай союз геройугар түhэриллибитэ.

Флегонтов Семен Дмитриевич - а5а дойду улуу сэриитин кыттыылаа5а, 5 бойобуой уордьан кавалера.

Гоголев Василий Николаевич (1957)— саха биллиилээх тустууга, СССР спордун үтүөлээх маастара.

Пинигин Павел Павлович (1953) - тустууга олимпийскай чемпион, аан дойду үс төгүллээх чемпиона, СССР спордун үтүөлээх маастара, Украинскай АССР үтүөлээх тренера.

Борисов Егор Афанасьевич (1954) - судаарыстыбаннай уонна политическай деятель, Саха Республикатын Ил Дархана, Саха Республикатын тустууга федерациятын бэрэсидьиэнэ.

Илларионов Афанасий Петрович (1942-1997) - Саха Республикатын (Ил Түмэн) судаарыстыбаннай мунньа5ын представителларын палататын 1-кы бэрэссэдээтэлэ, Саха Республикатын үтүөлээх юриhа.

Башарин Георгий Прокопьевич (1912-1992) - уhулуччулаах учуонай, уопсастыбаннай деятель, сахаттан бастакы история билимин дуоктора, профессор, РСФСР уонна Саха АССР наукатын үтүөлээх деятелэ.

Красильников Дмитрий Данилович (1920-1985) - физика билимин дуоктара, Саха АССР наукатын үтүөлээх деятелэ, Ленин аатынан СССР судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.

Коркина Евдокия Иннокентьевна (1917-2009) - тыл билимин дуоктара, профессор, Саха дьахталларыттан бастакы учуонай, РСФСР наукатын үтүөлээх деятелэ.

Попов Борис Николаевич (1938-2010) - философия билимин дуоктара, профессор, Саха судаарыстыбаннай университетыгар культурология кафедратын төрүттээччитэ, Саха Республикатын наукатын үтүөлээх деятелэ, СР билимңэ уонна техника5а судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.

Сивцев Иван Степанович (1944) - Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Чурапчы улууһун бастакы баһылыга.

Посельская Наталья Семёновна (1946-2011) - балерина, хореографическай училище төрүттээччитэ уонна бастакы директора, Российскай Федерация уонна Саха Республикатын култууратын үтүөлээх үлэhитэ, Саха Республикатын П. А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата.

Гуляев Михаил Дмитриевич (1956) - Саха Республикатын спортка миниистирэ (2003-2016), Российскай Федерация уонна Саха Республикатын физическай култууратын үтүөлээх үлэhитэ, Чурапчытааҕы физическай култуура уонна спорт үнүстүүтүн төрүттээччитэ уонна бастакы ректора.

Шадрин Алексей Алексеевич (1929-2011) - Саха Республикатын норуот хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ, Саха Республикатын бочуоттаах гражданина, 1997-2002с.с. Чурапчы улууhун дьаhалтатын баhылыга.

Колесов Гаврил Гаврильевич (1979) - дуобаччыт, международнай таhымнаах гроссмейстер, СР физическай култууратын үтүөлээх үлэhитэ.

Федотов Александр Иванович (1967-2012) - Республикатааҕы инвестиционнай компания генеральнай директора, Саха Республикатын боксаҕа федерациятын бэрэсидьиэнэ, Саха Республикатын норуот хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ, Российскай Федерация бочуоттаах тутааччыта.

Харайбатова Ольга Михайловна - Российскай Федерация уонна Саха Республикатын култууратын үтүөлээх үлэhитэ.

Игнатьева Яна Викторовна - Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоhууларын киинин генеральнай директора, Саха Республикатын култууратын үтүөлээх үлэhитэ.

Керемясов Валерий Петрович (1957-2016) - Саха Республикатын үтүөлээх тренерэ, Российскай Федерация физическай култууратын үтүөлээъ үлэһитэ, СССР спордун маастара.