Өлөөн улууһа

Өлөөн улууһа — Эбэҥки национальнай статустаах Саха сирин иэнинэн саамай улахан улууһа.


Өлөөн улууһа
Гиэрбэтэ
Дойду	Арассыыйа Арассыыйа
Регион	Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
	Өлөөн
	Ленскэй
Улуус баһылыга	Иванов Александр Степанович
Улуус буолуута	1935 с.
Иэнэ	317 976,06 км²
Климата	тосту-конт
Олохтоох дьонун ахсаана • Чиҥэ • Омуктара	↗4247 (2020) киһи 0,01 киһ./км² саха, нуучча, эбээн

Официальнай ситим-сир

Айылҕата

Өлөөн сирэ туундара, ойуурдаах туундара уонна соҕуруу өттүгэр тайҕа. Улуус улахан өттүн ортотунан 300-400 м үрдүктээх Орто Сибиир хаптал хайата ылар, хоту өттүгэр Хотугу Сибиир намтала, хотугулуу-арҕаа - Анаабыр платота сыталлар.

Кыһыҥҥы түүн дьүкээбил оонньуур, саас туундара сибэккилэрэ киһи сөҕүөн курдук кэрэтик көстөллөр.

Өлөөн өрүс уонна кини салааларын кытылларыгар айылҕа оҥорбут кэрэ сирдэрэ бааллар: Киһи Таас, Эбиэн Мас, Тиис Хайа, Мэрчимдэн, Сенкю. Былыр-былыргыттан киһи олорбут ытык сирдэрэ, суруктаах хайалар бааллар. Холобур Сэвэки, Таҥаралаах, Куойка диэн сирдэри ааттыахха сөп.

Ытык кэрэ сирдэр иэннэрэ 113 427 км², ол аата улуус сирин 36% ылаллар. 3 өрөспүүбүлүкэ стаатустаах эркээйи сир, 4 улуус эркээйи сирэ уонна 7 сир айылҕа мэҥэтэ диэн стаатустаахтар.

Үүнээйитэ

Тиит мас улуус 20% үүнэр. Муохтар, лишайниктар сайдыбыттар, сэппэрээк элбэх (хатыҥ, кытыан, сугун уо.д.а.). «Алакыыт» эркээйи сиргэ 4 Кыһыл кинигэҕэ киирбит үүнээйи үүнэр: родиола, вздутоплодник волосистый, башмачок пятнистый, кувшинка четырехгранная.

Кыыла-сүөлэ

Бөдөҥ кыыллартан тайах, хотугу таба, бөрө бааллар. Киис, тайах, кырса уонна кыыл таба бултаналлар.

Көтөрдөр 118 көрүҥнэрэ баара биллэр, онтон 61 көрүҥ уйаланар (холобур, Кыһыл кинигэҕэ киирбит мороду уонна лыглыкы), 15 - көтөн ааһар, 1 - киирэн тахсар, уонна 41 - баара сабаҕаланар.

Өрүстэргэ, үрэхтэргэ уонна күөллэргэ балык 12 көрүҥэ баар: бил, быйыт, сыа-балык, быраҥаатта, дьарҕаа, сордоҥ, собо о.д.а.

Устуоруйата

Ыраахтааҕылаах Арассыыйа саҕана билиҥҥи улуус сирдэрэ Булуҥ уокуругар киирэллэр этэ. 1935 сыллаахха алтынньы 1 күнүгэр Өлөөн культбаазатыгар кииннээх туспа Өлөөн оройуона тэриллэрин туһунан уураах тахсыбыта. Ол саҕана 3 сэбиэт баара: Өлөөн, Дьилиндэ, Кирбэй. 2000 кэриҥэ киһи 351 ыалынан олороро, 18339 табалаахтар этэ.

Эбэҥки национальнай оройуона диэн статуһу 2005 сыллаахха ылбыта.

Демография

Биэрэпис ыытыллыбыт сылларыгар уонна 2007 сылга нэһилиэнньэ ахсаана

2010 сыллааҕы биэрэпиһинэн омугун ыйбыт дьон ахсааныттан 75,65% эбэҥкибин дэммит, 20,41 % — сахабын, 1,77 % — нууччабын, 20 киһи эбээммин (0,49 %), атын омуктар — 69 киһи (1,67 %). Ол саҕана улууска 4127 киһи ааҕыллыбыт. 2023 сыллаахха 4361 киһи олорор диэн.

2002 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн омуктар өлүүскэлэрэ

Дьаһалталарынан араарыы

Өлөөн улууһугар 4 национальнай стаатустаах нэһилиэк киирэр. Сорох сирдэрэ нэһилиэктэргэ киирбэттэр.

Дьилиндэ улуус кииниттэн 320 км хоту сытар, Анаабыр улууһун кытта быысаһар. Харыйалаах (Кирбэй нэһилиэгин киинэ) Өлөөн бөһүөлэгин таһыгар баар. Ээйик (Солоҕон нэһилиэгин киинэ) улуус кииниттэн 550 км сиргэ, Үөһээ Бүлүү кирбиитин чугаһыгар сытар.

Өлөөн улууһун каартата (нэһилиэктэргэ киирбэтэх территориялар өҥө суохтар). 1 - Өлөөн нэһилиэгэ, 2 - Кирбэй нэһилиэгэ, 3 - Дьилиндэ нэһилиэгэ, 4 - Солоҕоон нэһилиэгэ

Улуус иһинээҕитэ
#	Нэһилиэктэр	Кииннэрэ	Кыра сэлиэнньэлэр	Улуус кииниттэн, км	Почта индекса	Нэһилиэнньэ ахсаана (2007 сыл)
1	Өлөөн	улуус киинэ		0		2 347
2	Кирбэй	Харыйалаах		3		831
3	Дьилиндэ	Дьилиндэ		320		659
4	Солоҕоон	Ээйик		550		322
	Барыта					4 159

Экономиката

Улуус экономикатыгар төрүт дьарыктар улахан сабыдыаллаахтар (таба иитиитэ, булт, балыктааһын, сүөһү иитии). Хостуур промышленность үөскээн эрэр. Хара Таас уонна Талахтаах диэн сирдэргэ алмаас хостууллар. 1959 сыллаххха Томтор Таас диэн сиргэ ниобий уонна тантал үөскээбит бөдөҥ сирдэрэ булуллубута^[1].

"Сардаҥа" диэн ааттаах уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй хаһыат тахсар.

Үөрэҕирии

Сүрүн ыстатыйа: Өлөөн улууһун улууһун үөрэх тэрилтэлэрэ

Өлөөн бөһүөлэгин утары, өрүс уҥуор Харыйалаах бөһүөлэгэр 2021 сыллаахха саҥа таас оскуола тутуллубут. Дириэктэр Христофор Васильев. 2023-24 үөрэх сылыгар 131 үөрэнээччилээх. Ол иһигэр бастакы кылааска 17 оҕо киирбит^[2].

Биллэр-көстөр дьонноро

Семенов Василий Семенович - аатырбыт булчут. Ленин уонна Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннардаах. Түүлээҕи бултааһыҥҥа ситиһиилэрин иһин Саха АССР уһулуччулаах булчута, Саха АССР үтүөлээх булчута буолбута.
Матвеев Христофор Иннокентьевич - аатырбыт табаһыт. Ленин уонна Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннардаах. Биригээдэтэ саҥа үлэ ньымаларын олоххо киллэрэн таба ахсаанын 99% тыыннаах хаалларар этэ.
Бенчик Христина Афанасьевна - аатырбыт иистэнньэҥ.

Быһаарыылар

↑ Иллюстрированный атлас Республики Саха, Дь., Бичик, 2012
↑ Иван Гаврильев. Харыйалаах оскуолата // Кыым (хаһыат). — 2024. — 28 Бэс ыйын (№ 12 (22663)). — С. 15.

Саха Сирин улуустара

[1] Иллюстрированный атлас Республики Саха, Дь., Бичик, 2012

[2] Иван Гаврильев. Харыйалаах оскуолата // Кыым (хаһыат). — 2024. — 28 Бэс ыйын (№ 12 (22663)). — С. 15.

[1]

[2]