Хатыҥ

Хатыҥ (лат. Betula platyphylla, нууч. Береза плосколистная) — Саха Сиригэр тарҕаммыт мас, элбэх уулаах, сырдык сиргэ үүнэр, үүнэр тыата хатыҥ чараҥ диэн ааттанар. Саас аайы уутуйар, ньулун амтаннаах утах буолар.

Хатыҥ

Хатыҥы туттуу

Хаһаайыстыбаҕа, дьиэҕэ-уокка

Маһа кытаанаҕын иһин дьиэҕэ туттар тэриллэри, ол-бу араас оҥоһуктары оҥорорго өлгөмнүк туттуллар. Туоһуттан иһит-хомуос тигэллэр, былыр ураһа оҥороллор. Хатыҥ силиһэ сиргэ олус күүскэ хатаммыт күүстээх силистэр ситимнэһиилэриттэн турар. Сүрүн силис сорох кэмҥэ ойоҕос силистэрин кытта холбоһон, биир тэлимсэ буолан бөдөҥнөөн сахалар быһах угугар үгүстүк туттар удьурҕайбытыгар кубулуйар. Удьурҕай инин арастаан холбоспут силистэр саастара эрийэ буруйа үүмүттэрин көмөлөрүнэн хайдан-ойдон биэрбэтинэн, биир өттүнэн олус бөҕө, иккис өттүнэн олус сүрээх кыраһыабай быһах уга буолар. Хатыҥ, сахалар өйдөбүллэринэн Айыы маһыгар киирсэринэн сибээстээн, удьур5ай уктаах саха быһаҕа киһи туттар мала эрэ буолбатах, эр киһиэхэ харсыхал быһыытынан туттуллар.

Хатыҥ туоһа үгүс хатыҥнарга маҥан дьуһуннээх буолар, ону таһынан араҕас, кыһыл, кыһыллыҥы-бороҥ, онноо5ор хара өҥнөөх туостаах хатыҥнар бааллара биллэр. Хатыҥҥа баар сымалатын "битулин" көмөтүнэн туһа маҕан өҥнөнөр. Хатыҥ туоһа түргэнник хастанан кэлэр биир уратытын таба көрөн, туос бөҕөтүн, аһы буорту гымматын таба көрөн, өйдөөн былыргы биһиги төрүттэрбит хатыҥ туоһуттан үгүс иһиттэрин-хомуостарын (ыаҕыйа, ыаҕас, тымтай, чабычах) хатыҥ туоһуттан оҥостоллоро уонна хаһааналлара. Сайын бастакы аҥарыгар туос үчүгэйдик хастанар буолтун кэннэ, туоһу хастаан баран, кыра гына үлтү кырбаан, иһиккэ ыга симэн хаппахтыыллара уонна уоттаан былыргы төрүттэрбит ыстыыр ыас оҥостоллоро.

Медициинэҕэ туттуу

Хатыҥ муоhунан

Саҥа тахсан эрэр кутургуйаны эмтииргэ хатыҥ туоһун субатынан, сба ууран, оботторон эмтэнэргэ туһаныллар. Саҥа тыллары улаатан эрэр үнүгэһин хомуйан көөнньөрүгү оҥостон ииктэтэр, үөс таһаарар уонна дезинфекциялыыр эмп быһыытынан туттуллар. Сүрэх, бүөр үлэтин кэһиллиитигэр көмөлөһөр. Ити көөнньөрүгү кыра оҕо үөрүһүүтүгэр, диспепсияҕа, дизентерияҕа туһалаах. Ону таһынан үнүгэһи буоккаҕа көөнньөрөн (10%-наах) аһыах инньигэр, күҥҥэ түөртэ уон-уон биэс хааппыланы иһиллиэхтээх.

Хатыҥ сэбирдэҕинэн

Хатыҥ саҥа үүммүт сэбирдэҕин юиир суукка устата көөнньөрөн (100 г сэбирдэҕи 1л ууга), биирдии ыстыкааны сарсыарда аһыырын чаас иннинэ иһэннэр үөстэн таас таһаарарга туһаныллар. Хатыҥ сэбирдэҕин көөнньөрүллүбүтэ төбө ыалдьарыгар, мэйии эргийэригэр, аанньа утуйбат буолууга, ииктэтиигэ уонна тиритиннэриигэ эмп быһыытынан, битэмиин тиийбэтигэр, эт-хаан уопсай туругун тупсарарга туһаныллар. Холецистит, холецистоангиохолит чэпчэки көрүҥнэригэр тутуннахха, ыарыы мүлүрүйэр, сүрэх көбөрө тохтуур. Сибиэһэй сэбирдэҕин ревматизмҥа, радикуликка, сүһүөх дьарҕатыгар халыҥнык саба ууран кэлгийэллэр. Ыалдьар сирэ сылыйыар диэри тутуллар.  Ону таһынан тирии кыһыйарыгар, псориазка,  курдуур бааска (опоясывающий лишай), кутургуйаҕа туһалаах.

Хатыҥ хаппыт сэбирдэх күлүн арыыга булкуйан маас оҥорон, итиигэ буһууттан, өр оспот бааһы, искэни, кутургуйаны аһардарга тутталлар.

Хатыҥ сэбирдэҕиттэн бэлэмнэниллибит миинньигинэн паарданнаххар, сүрэҕин уйар буоллаҕына күн өрүү – өрүү паарданнаххар сүһүөх-дьарҕа ыарыыларыттан эмтэниэххэ сөп.

Хатыҥ ытарҕатынан

Хатыҥ ытарҕата хаппытын көөнньөрөн, конъюктивиттаабыт киһи хараҕын сууйаллар.

Хатыҥ чэриитинэн

Хатыҥ чэриитэ – бу чох хара өҥнөөх тэллэй хатыҥҥа баар буолар. Былыр сахалар хатыҥ чэриитин чэй оҥостон иһэллэр этэ. Чэриитин сыл хайа баҕарар кэмигэр хомуйуохха сөп. Сүгэнэн логлу охсон ылан, сымнаҕас кугас өҥнөөх ис өттүн быраҕыллар, таһын сылаас сиргэ хатарыллар. Хаппыт тэллэй кытаанах буолар. Ол иһин туттуох иннинэ ууга уган сиигирдиллэр.

Эмтэнэргэ бытарытыллыбыт чэриитин биир өлүүтүн 50-60 кыраадыска уу биэс өлүүтүгэр суукка устата көөнньөрөллөр. Онтон уутун сүөккүүллэр. Түгэҕэр хаалбыт хойуутугар эбии сүөкүүлэр. Түгэҕэр хаалбыт хойуутугар эбии сүөкэммитин саҕа ууну кутуллар. Онтон сиидэлээн, чэриини маарыла ноҥүө ыгыллар. Бу курдук оҥоһуллубут эми куртах, оһоҕос бааһыгар, гастрикка онтон да атын ис – үөс ыарыытыгар туттуллар.

Ол эрэн өр эмтэнэр көҥүллэммэт. Сорох ыарыһах ньиэрбэтин олус күүркэтиэн эбэтэр үөһүрдүөн сөп. Эмтэнэр кэмҥэ вегетарианскай диетаны тутуһары сүбэлииллэр. Пенициллини, тымырга глюкоза укуолун ылар бобуллар.

Псориазка икки сыл устата чааккы көөнньөһүгүн оҥостон (1:5), 50 г күҥҥэ үстэ аһаабыт кэннэ чаас буолан баран иһиллэр. Үстүү ый буола – буола биир нэдиэлэ сынньаныллар. Ону кытта тэҥҥэ маас оҥорон туһаныллар. Мааһы маннык оҥорорго сүбэлииллэр: куурусса сыатын, икки улахан ньуоска хатыҥ дьүөгэтин, ыстакаан аҥаара чээрэ бороһуогун, икки улахан ньуоска хаһаайыстыбынай мыыла бытарытыллыбытын, биир кыра ньуоска тууһу, үс сымыыт саһархайын уонна икки улахан ньуоска аптекаҕа атыыланар үөһү бэлэмнииллэр. Бастаан биир ыстакаан уулларыллыбыт куурусса сыатын уон мүнүүтэ оргуталлар уонна сиидэлээн баран 50 гыраадыска диэри сойууталлар. Онно чэрии бороһуогун кутан, уон мүнүүтэ мас лаппаакынан кичэйэн булкуйан баран, атын чаастарын кутан маас оҥоһуллар. Мааһы утуйуох үс чаас иннинэ иҥиэр диэри сотуллар. Суунарга дьүөкэттээх эбэтэр хаһаайыстыбынай мыыланан туттар ордук.

Бурятия эмчиттэрэ хатыҥ чэриитин 40 кыраадыска ууга оргутан, көөнньөйөн, убаҕас оҥостон, рак ыарыытыттан эмтиэххэ сөп.

Хатыҥ маһынан

Хатыҥ маһынан оҥоһуллубут тарааҕынан тарааннаххар хоһоҕо сүтэр, баттах түһэрэ аҕыйыыр.

Хатыҥ уутунан

Саас аайы хатыҥ уутун (сүмэтэ) куртах ыарыытыгар, сэлликкэ, күөмэй ыарыытыгар, ангиназа, кутургуйаны, өр оспот бааһы, бүөргэ таас мунньулуутун эмтииргэ туһалаах. Ону таһына киһи хаанын чэбдигирдэр, үөһү, ииги таһаарар, күүс-уох эбэн уопсай туругу тупсарар, организмы, куртах, оһоҕос үлэтин тупсарар, бааһырыыны эмтииргэ көмөлөһөр. Кыра оҕо диатезтаабыт кэмигэр хатыҥ уутунан оҕону сууннардахха, бааһа кууран-хатан, оһон барар, тириитэ сымныыр. Ону таһына арыгыга ылларбыт дьону аргыттан эмтиэххэ сөп.

Хатыҥ уутунан киһи баттаҕын сайҕаннаҕына, баттах доруобуйата тупсар уонна баттах түргэнник уһууругар улахан туһалаах.

Хатыҥ уутун (сүмэтин), үөһэ этиллибитин курдук, үгүс ыарыы көрүҥнэр туттуллар. Ол курдук, кэлиҥҥи сылларга учуонайдар билиҥҥи прибордар көмөлөрүнэн киниэхэ сүүһүнэн туһалаах эттик баарын арыйдылар. Сорохтор хатыҥ уутун сатаан ылбакка, туттубакка хаалаллар. Хатыҥ сүмэтин саас, үнүгэс тыллыахча буолбут, толору дыгдайбытын кэмигэр ылыллар. Онно кыра үүттүүр тэриллээх сылдьан, улахан доуобай хатыҥы хоту сүмэтэ сүүрэн иһиккэ түһэр гына, кыракый хорууда курдугу оҥорон уураҕын. Тохтор сүмэтин таас эбэтэр лаахтаах иһиккэ тоһуйуллар. Түргэнник аһыйан, буорту буоларын быһыытынан холодильникка эбэтэр тас умуһахха ууруллар. Хатыҥ уута сүүрбүт үүтүн тиит убаҕас лабахайынан сыбаан бүөлүүгүн, оччоҕуна хатыҥ куурбат, хаппат, салгыы үүнэ, чэлгийэ туруоҕа.

Эчэйбит мастар паразит тэллэйдэринэн охсуллуохтарын сөп — холобур, мас уутуйан охсуллубут (inootus), атын мас сэбирдэхтэргэ сэдэхтик көстөр. Охсуллубут үлэ туһата суох көрүҥүттэн ылыллар препараттар адаптенов быһыытынан норуот уонна официальнай медицинаҕа туттуллаллар.

Хатыҥнар тус уратыларын уонна уратыларын — мас кэрдээччилэр (сопрофильнай), курааннаан ойууру солооһуҥҥа, буурҕаҕа уо.Д. А. кинилэртэн Хатыҥ чараҥар (Pptoporus beluus) уонна лензитес березов (Ленскэйгэ, иккис-хатыҥыга көрсүбэт.

Туттуллубут литература

1. Токумова К.П. Төрөөбүт дойдубут эмтээх үүнээйилэрэ. Бичик 1999 сыл.
   

Өссө маны көр

• Хатыҥ уус (ботаника)
• Хатыҥ чэриитэ киһи доруобуйатыгар суолтата