Хатыҥ чэриитэ киһи доруобуйатыгар суолтата

Киирии

Үгүс литератураларга суруйалларынан, сир урдугэр киһи баар буолуоҕуттан ыла эмтээх үүнээйилэр угус ыарыыны эмтииргэ туттуллаллар. Саха сирин эмтээх үүнээйилэрин саппааһын көрдүүр үлэни бастакынан утумнаахтык, толорутук үөрэппит учуонайынан Афанасий Акимович Макаров буолар. Онтон профессор Александр Дмитриевич Егоров иккис кэрдииһи са5алаабыта. Билиҥҥи кэмҥэ ис – үѳс ыарыылара элбээтэ.Онно хатыҥ чэриитэ туһалаах эм буоларын,киһи ис органнарыгар туох суолталааҕын үөрэттим.

Хатыҥ чэриитин морфологията

Хатыҥ чэриитэ. Чага (березовый гриб). Кунаахтаҥылар уруулуу бэлэхтэрэ. Чэрии – хатыҥҥа ур курдук үѳскуур тэллэй. Хара, иһэ кугас дьүһүннээх болчуох.Быллырыыт курдук хайыта барбыт тас көруҥнээх тэллэй,соро5ор мае умнаһын устун 0,5 м тиийэр усталаах буола тарҕанар, 2 кг диэри улаатар,споранан ууһуур. Хатыҥ туоһа алдьаммыт хайаҕаһыгар споралар киирэннэр үүнэллэр уонна онно тэллэй саптарын үөскэтэллэр, кинилэр хатыҥ уутунан аһылыктаналлар. Тэллэйдэр саптара улам – улаатан чэрии буолаллар. Чэрии хатыҥҥа 10–15 сыл спораны үөскэппэккэ олоруон сөп. Чэрии сылы быһа хомуллуон сѳп. Ол эрээри күһүн уонна саас ордук биологическай дьайыыта күүһүрэр кэмэ. Тэллэйи сүгэнэн мае умнаһыттан туура охсон кыра гына хайыталаан, кугас дьүһүннээ5ин, кэпсэркэйүн ылыллар уонна 50–60 °С үрдүгэ суох итиигэ, салгын оонньуур сиригэр куурдуллар.

Химическэй састааба

Кэккэ литература5а сурулларынан, хатыҥ чэриитэ сүрүн биологическай дьайар веществоларынан ууга суураллымтыа, уустук тутуллаах пигменнээх веществолар буолаллар (липидтэр,тритерпеноидтар, кумарин пеуцеданиннар, полисахаридтар, стериннэр, агарициновай кислота уо. д. а.). Эбиитин микроэлеменнэр, балачча элбэх калий, органическай кислоталар (щавелевай, муравьинай, арыылаах ) уо. д. а. веществолар булуллубуттар. Чэриигэ а5ыйах флановоид, алкалоид, сымала, лигниннэр көстүбүттэр.

Медицина5а туттуллуута

Чэрии препараттара араас ыарыылар дириҥииллэриттэн, уустугурууларыттан үөскүүр искэннэр улаатыыларын бытаардаллар уонна куртах, оһоҕос улэтин бэрээдэктииллэр. Ол иһин хатыҥ чэриитин кутталлаах искэни саҥа саҕаланан эрдэҕинэ эрэ эмтииргэ тутталлар. Хатыҥ чэриитин гастрикка ордук куртах, сиэн оһоҕос (12-перстная кишка) суһурэн бааһырыытыгар тутталлар. Чэриинэн эмтэнии куртах, ас буһарар аыыта а5ыйаабытыгар үчүгэй түмүгү биэрэр эбит. Дьиэҕэ хатыҥ чэриитин сууйан баран, оргуйбут ууга 4–5 ч. устата туруоран илитиллэр. Илитиллибит уутугар 50 °С – ка диэри ититэн 48 ч. устата кээнньэруллэр. Кыра – кыратык куҥҥэ 3 ыстакаантан итэҕэһэ суох иһиллиэхтээх. Чэриинэн эмтэнэргэ кэнсиэрбэни, халбаһыыны, биэрэстээҕи сиэниллиэ суохтаах. Үксүгэр сахалар чэй курдук туһаналлар. Аччык искэ 1 ч. аһыах иннинэ чэйи үүттээн иһиэххэ сөп. Чэй өссө учугэй амтаннаах буоларыгар сибиэһэй эбэтэр хаппыт моонньоҕон сэбирдэҕин эбэллэр. Өскөтүн тымныйдаххына,чэрии чэйигэр тоҥ күлүүкүбэни эбэллэр. Промышленноска “Бефунгин” диэн чэрииттэн хойуу экстрах оҥоһуллар.

Туһаныллыбыт литература

1.Басыгысова А.П. Саха сирин эмтээх уунээйилэрэ. Якутск, 2004. С. 124.
2.Довженко В.Р., Довженко А.В. Секреты лечебных растений. Якутск, 1992. С. 78.
3.Макаров А.А. Лекарственные растения Якутии. Якутск, 1989. С. 190.
4.Сало В.М. Здоровье. М., 1988.
5.Федотов Г.Я. Дерево. Москва, 2002. С. 189