Одьулуун нэһилиэгэ (Чурапчы улууһа)

Одьулуун нэһилиэгэ — Чурапчы улууһун нэһилиэгэ, киинэ — Дьабыыла. Улуус кииниттэн 12 км, федеральнай суолтан 6 км соҕуруу диэки баар. Бөһүөлэк ортотунан Таатта үрэҕэ сүүрүгүрэр.

Сүнньүнэн

Нэһилиэнньэтин ахсаана, 2013 сыл туругунан, 1204 киһи. Чурапчы улууһугар иккис улахан нэһилиэк буолар. Нэһилиэк сиринэн "Халыма" федеральнай суол ааһар.

Нэһилиэк баһылыга — Ефремова Людмила Васильевна. Үһүс болдьоҕун талыллан үлэлиир.

Нэһилиэккэ орто оскуола, 14 №-дээх профессиональнай лицей, почта, 80 миэстэлээх оҕо уһуйаана, «Сайдыс» сынньалаҥ киинэ, модельнай библиотека, стадион, ипподром, спорт саалата, саҥа таас балыыһа, кырдьаҕастар балаҕаннара, кыра баһаарынай чаас, пилорама бааллар. Олохтоох дтон сүрүннээнн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар.

Одьулуун дьаралыга.

Суотабай сибээс антенната

Саҥа оскуола уонна балыыһа

Стадион

Сотору гаас киириэҕэ

Нэһилиэк историята

Дьабыыла

Сурукка киириитэ

Одьулуун нэһилиэгэ аан бастаан дьаһааҕы төлүүр докумуоннарга 1712 сылга Боотуруускай улууһун сирэ диэн Чакыр, Хайахсыт, Хатылы, Сылаҥ нэһилиэктэрин кытта сэргэ суруллубута архыыпка баара көстүбүтэ.

Ол кэнниттэн Одьулуун буолаһа (нэһилиэгэ) испииһэктэн сүтэн хаалан баран, 1912 сылтан эрэ туһунан нэһилиэк аатыран архыып докумуоннарыгар баар буолар. 200 сыл докумуоннарга сүтэ сылдьыбытын быһаарыыта манныктан буолуон сөп. Нуучча хаһаахтара кыра сирдээх, аҕыйах нэһилиэнньэлээх буоластары (нэһилиэктэри) дьаһаах хомуйалларыгар табыгастаах гынан олохтоохтортон ыйыппакка, аҕа уустарынан араартаабакка бэйэлэрэ билэллэринэн өрө-таҥнары туппуттарыгар сытар. Ол түмүгэр араас ааттаах, атын аҕа уустарын кытта холбоспут нэһилиэктэр ааттара баар буолбута. Ол курдук Хатылы — Одьулуун, Одьулуун — Чакыр. Инньэ гынан Одьулуун нэһилиэгэ 1712 с. баар аатыран баран, икки сүүс сыл устата атын нэһилиэктэргэ холбоно сылдьыбыта 1912 сыллаахха эрэ төттөрү туһунан нэһилиэк буолан аата чөлүгэр түспүтэ.

Билиҥҥи нэһилиэк үөскээһинэ

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ Боотуруускай улуус сирэ табыгаһа суохтук, атын улуустары, нэһилиэктэри кытта бииргэ, ортолоругар былааһа, сорохторо онон-манан тумустаан үтэн киирэн, ардыгар нэһилиэктэр нөҥүө-маҥаа бытарыйан олорбуттара. Итинник түөрэ-таары үллэһиллэн олороро, салайарга да, экономическай-социальнай да өттүнэн сайыннарарга мэһэйдэри үөскэтэрэ. Ону дьон дьорҕоотторо, үөрэхтээх, өйдүүр өттүлэрэ дьорхойон туран, үҥсэн-харсан арахсыы боппуруоһун сытыытык туруорсубуттара.
Аан бастаан Бабаҕа Сулҕаччытын олохтооҕо Баһылай Рязанскай туруорсуутунан 1911 с. Боотуруускай улуустан Амма улууһа арахсар. Онуоха Чурапчы соҕуруу өттүттэн, билиҥҥи Одьулуун сиригэр киирсэр 1 Бологур, Одьулуун, Чакыр, Сулҕаччы Бабаҕатыныын, ону таһынан Эмис, Амма сүнньүгэр олорор нэһилиэктэр бары, Амма улууһугар арахсан барбыттар. Онтон 1913 с. Вонифатий Слепцов уонна Феофан Оросин уолаттара дьүккүһэннэр, Болтоҥоттон илин, Таатта сүнньүгэр олорор нэһилиэктэр урукку Байаҕантай улууһугар киирсэр, Ытык-Күөлтэн хоту Алданҥа диэри уонна Амма сүнньүгэр олорор нэһилиэктэри холбоон Таатта улууһа диэн ааттанан арахсыбыттар. Боотуруускай улуус, улуустарынан хайдыһыан инниттэн, иһинээҕи нэһилиэктэр хайдыһыылара барбыта.
Ол курдук былыр улууска Хатылы биир кэлим улахан нэһилиэк эбит буоллаҕына сыыйа бу нэһилиэк арахсыталаан тус-туспа нэһилиэктэр үөскээбиттэрэ. Бастаан, хоту 1-кы Хатылы диэн ааттанан билиҥҥи Кытаанах нэһилиэгэ туспа барбыт. Онтон Болтоҥо арахсан, 2-с Хатылы диэн буолар. Төрүт Хатылы 3-с Хатылы нэһилиэгэ аатырар. Кинилэр кэннилэриттэн аны 4 Хатылы - Чэппиэдэй арахсар.
1916 с. Одьулуун Хатылы арахсыбыт. Бу нэһилиэк арахсар мунньаҕар хас да үйэ байан-тайан, баһылаан олорбут Күүрэйдэр (Поповтар), Василий Гурьевич (Бочуута кулуба), кырдьаҕастара Семен Гурьевич, эдэрдэрэ Василий Гурьевич 2 (Бааһа) араарымаары улуу мөккүөрү тардыбыттар. Одьулууннартан ордук туруулаһан киирсэн, модьуйсан туран Шестаков Игнатий Николаевич араарбыт. Бу Шестаков И. Н. Романов Семен Степанович эһэтэ. Саҥаттаан тэриллибит Одьулуун нэһилиэгин бастакы кинээһинэн, арааран ылбыт Шестаков Игнатий Николаевич — Марха уола буолбут. Кини 1917 с. диэки өлбүт. Кини кэнниттэн Дыраарба уола Сүөдэр кинээстээбит. Одьулуун 200-н эрэ тахса хаһаайыстыбалаах, кыра нэһилиэк буолбут. Баара эрэ икки аҕа уустааҕа.

Одьулуун аҕатын ууһа уонна Сыппаалдьын аҕатын ууһа. Бабаҕа үрэҕэр 1930с. Чурапчы оройуонугар холбоһуохтарыгар дылы, Амма оройуона буола сылдьыбыт үс нэһилиэк: 1 (Сэһэн)Бологур, Чакыр, Сулҕаччы нэһилиэктэрин сорҕолоро олорбуттара. 1932 с. холхуостар тэриллиэхтэриттэн Одьулуун нэһилиэгэ сирэ - уота кэҥээн, дьоно - сэргэтэ элбээн барбыта. 1932с. нэһилиэк арҕаа өттүгэр ыаллыы олорбут Одьулуун Чакыр, сайын кэлэн холбоспута. Салгыы Сүпсүк Болугур холбоһор. Онтон Сулҕаччы Бабаҕата Болугур Амматын Бабаҕатыныын холбоһор. Инньэ гынан билиҥҥи Одьулуун нэһилиэгэ, хас эмэ көһүнэн тайаан усталанан- туораланан улуус биир улахан нэһилиэгэ буолар. Барыта билиҥҥи Одьулуун нэһилиэгин киэбигэр алта нэһилиэк холбоспута: Одьулуун Хатылы; Сэһэн Болугур; Одьулуун Чакыр; Бабаҕа Чакыра — 3-с Чакыр; Сулҕаччы Бабаҕата Болугур Амматын Бабаҕатыныын; Сүпсүк Болугур.

Холхуостар тэриллиилэрэ

Одьулуун нэһилиэгэр холбоһуктааһын араас формаларынан саҕаламмыта. Аан бастаан 1929с. "Куому" алааска кииннэнэн 14 хаһаайыстыбалаах "Тытыгынаайап" артыал тэиллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Дьячковскай Николай Федорович үлэлээбитэ. 1930с. "Хаамыйа" ТСОЗ (товарищество по совместной обработке земли), 1931с. 30-ча хаһаайыстыбалаах "Хараҥаттан тахсыы" диэн табаарыстыба Саһыл Уйалаахха" кииннэнэн олохтоммута. Табаарыстыбаны Колесов Семен Яковлевич салайбыта. 1930 с. Дьабыыла толоонун тула ыаллара түмсэн "Сыҥаһа" диэн ТСОЗ тэриллибитэ. Салайааччыта Монойлов Игнатий Кузьмич этэ. Онтон "Мыындырыга" кииннэнэн арҕаа ыаллар түмсэн сиргэ холбоһон үлэлиир сэппэрээги диэни тэриммиттэрэ. (Сэппэрээги-кооперация диэн тылы сахатытыы быһыылаах.) "Мыындыры" сэппэрээги аныгы өйдөбүлүнэн-трудовая кооперация буолуо. Ол аата баайы-дуолу, туттар сэби холбообокко эрэ, кэмиттэн кэмигэр күүһү холбоон үлэлээһин. (Салайыыга, тэрийиигэ саамай "уустук кооперация" көрүҥэ диэн сыаналанар.) Сэппэрэээги баһылыгынан Карпов Семен Николаевич - Сэппэрээги Сэмэн үлэлээбитэ. (Карпов Николай Семенович аҕата) Хондуга Седалищев Тимофей Иванович көҕүлээһининэн, эмиэ ТСОЗ тэриммиттэрэ. 1931с. кулун тутарга Одьулуунҥа ЯЦИК председателя Емельянов Николай Семенович аатынан бастакы холхуос тэриллибитэ. Холхуос бэрэссэдээтэлинэн Гурьев Яков Михайлович (Муҥур Кулгаах) талыллыбыта. Бастаан 30-чаны кыайбат хаһааһаайыстыбалаах этэ. Киин уһаайбаларынан "Төҥүргэстээх" буолбута. Ити саас Егоров Г. Г. уонна Яковлев Я. Н. дьиэлэрин көтүрэн аҕалтааннар ортотугар быыдаранан салҕаан, үс субурҕа дьиэ гына оҥорбуттара. Иннигэр уһун массыына сарайын, кини арҕаа өттүгэр ампаар туттан кэбиспиттэрэ. Онтон кыстык хотон тутуутун маһын кэрдиитин саҕалаабыттара уонна 200 сүөһү киирэр хотонун сайын ампаардыы охсон тутан, күһүнүгэр сүөһү бааллар гына бүтэрбиттэрэ. Бары күргүөмүнэн оҕолуун, дьахтардыын олус көхтөөхтүк, эппиэтинэстээхтик, күүскэ турунан үлэлээбиттэрэ. Ол саҕана холхуоһунай тутуу бастакы саҕалааһыныгар дьон-сэргэ урут билбэтэх саҥа олоҕо үрдүк политическай күүрүүлээхтик барара. 1932 с. "Сыҥаһа" ТСОЗ "Емельяновка" холбоспута. Сотору буолаат "Мыындыры" сэппэрээги уонна "Хонду" сороҕо эмиэ "Емельяновка" холбоспуттара. Бу дьыл "Тытыгынай" артыалга "Хараҥаттан тахсыы" табаарыстыба холбоспута. Аны 1932 с. күһүнүгэр "Емельянов" холхуос уонна "Тытыгынай" холбоһон "Емельянов" холхуос буолбуттара. Холбоһуктааһын политиката күүһүрэн, биирдэм чааһынай хаһаайыстыбалары хабырыйан испитэ. Кинилэргэ тыа хааһаайыстыбатын нолуога ыарахан ставкалары түһэрэрэ, ыһыыга улахан сорудахтары биэрэрэ, ону таһынан холхуос сирин кэлимситиинэн сибээстээн оттуур, бурдук ыһар сирдэрин былдьаталаан, бэйэлэрин кырыы үрүйэ-харыйа сирдэргэ үтүрүйэн испитэ. Онон олуллан нэһилиэнньэ сыыйа холхуоска кииртэлээн барбыттара. Колхоз үрдүнэн 160-ча хаһаайыстыба, 250-ча ынах, 200-н тахса сылгы баар буолбута. Сирэ да кэҥээбитэ. Бөдөҥсүйбүт колхоз правлениетын председателинэн Тытыгынаев быыбардаммыта. Тытыгынаев дьиҥнээх араспаанньата Дьячковскай, ону аҕатын хос аатын араспаанньа гыммыта. (Дьячковскай Егор Никитич-Тытыгынай 1896 с. Болугур нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Чурапчы 4 группалаах оскуолатын Субуруускайы кытта бииргэ үөрэнэн бүтэрбитэ. Революционнай өйдөөх Николай Андреев диэн учууталга, Болеслав Станкевич диэн политсыылынайга үөрэнэннэр, оҕо эрдэхтэриттэн баайдардыын иирсэр,сөпсөспөт өйдөөх-санаалаах улааппыттара. Болугур нэһилиэгин ревкомун председателинэн үлэлээбитэ. 1921 сыл кыһын биэлэйдэр киириилэригэр саа туппута. 1922с. Мэҥэ-Хаҥалас сиригэр тоһуурга түбэһэн өлбүтэ.) "Емельянов" колхоз председателлэринэн кини кэнниттэн Седалищев Григорий Иванович-Чуккуоп уола, Седалищев Тимофей Иванович — Чыычаах үлэлии сылдьаннар эр-биир репрессияҕа түбэһэн хаайыыга барыталаабыттара. Чуккуоп уола норуот өстөөҕө аатыран үс сыл Эһэ-Хайа лааҕырыгар "буруйун" боруостаан кэлбитэ. Чыычаах эмиэ Эһэ-Хайа лааҕырыгар буруйун боруостаан баран, дойдутугар кэлбэккэ оннооҕу колхозка бухгалтерынан үлэлии сылдьан буурҕаҕа түбэһэн тоҥон өлбүт. Кинилэр кэннилэриттэн Григорьев Гаврил Гаврильевич өр кэмҥэ үлэлээбитэ. (Мааны Маайа кэргэнэ) Дьабыыла бөһүөлэгэр билигин Седалищев Григорий Иванович уонна Григорьев Гаврил Григорьевич ааттарынан уулуссалар бааллар. 1933 сылтан "Емельянов" колхоз аата уларыйан "Карл Маркс" аатынан колхоз буолбута. 1932 сылтан Одьулуун нэһилиэгэр партийнай тэрилтэ тэриллибитэ. Бастакы босхоломмут (ол аата хамнастаах) секретарынан Макаров Трофим Николаевич оройуонтан тахсыбыта. 1933 сыллаахха нэһилиэккэ комсомольскай тэрилтэ үөскээбитэ. Комсомол босхоломмут секретарынан Алдантан көмүс хостуур бириискэлэригэр үлэлээн кэлбит олохтоох уол Тоскин Тимофей Гаврильевич (Түмээ) үлэлээбитэ. Итинник саҕаланан Одьулуун нэһилиэгин олохтоохторо партияҕа, комсомолга кииртэлээбиттэрэ. Партийнай, комсомольскай тэрилтэлэр улаатан, кэлин нэһилиэги, колхоһу салайар ядро буолбуттара.

Дьабыыла бөһүөлэгин тутуллуута

1933 сыллаахха колхоз киин уһаайбатын булууга улахан мөккүөр буолбута. Сир ортото диэн Саһыл Уйалаах алаас үрдүгэр кэнсэлээрийэ туппуттара. Кэнники ити сир бөһүөлэк олохсуйарыгар сөбө суоҕун өйдөөн, саҥа бөһүөлэк турар сирин көрдөөһүн буолбута. Бу сырыыга улахан мөккүөрү таһаарбакка, оройуонтан сир үөрэхтээхтэрин, инженердэри тардан көрдөөһүн саҕаламмыта. 1939 сылга дылы көрдөөн булбаккалар (мууһа чугас, сирэ кэбирэх), муҥур уһуктарыгар атырдьах, балаҕан ыйдарыгар Дьабыыла толоонугар киирэн хаһан көрөллөр уонна мууһу булбаккалар үөрэн-көтөн, манна тутуохха диэн быһаараллар. Бу изыскательнай комиссияҕа Москва инженера Сюсин салайааччылаах хас да землеустроителлэр бааллара. 1939 сыл алтынньытыгар, сэтинньитигэр, ахсынньытыгар бөһүөлэк сьемката бүтэн, планировкатын былаана оҥоһуллубута. Аны былааны олоххо киллэрэн, кыбартааллар, уһаайбалар чэрчилэрин остуолбаларын кыһыннарары туруоруу үлэтэ барбыта. Уһаайбалар 40-нуу суотай гына быһыллыбыттара. 1940 сылтан дьоннор алаастарыттан дьиэлэрин көтүрэн, Дьабыылаҕа көһөрөн барбыттара. Бастакы дьиэлэр муус устар ыйтан туруталаан барбыттара. Аан бастаан "Сыҥаһаҕа" турбут Романов Семен Стпанович (Аана Ньукулайа аах олорбут дьиэлэрэ.) Григорьев Афанасий Михайлович (Аламаас Балбаара аҕата) дьиэлэрэ турбуттара. Ити курдук саҥа бөһүөлэк олохтонон барбыта.

Бабаҕаҕа Орджоникидзе аатынан колхоз тэриллиитэ

1931с. ыам ыйын 15 күнүгэр райсовет исполкома урукку Сулҕаччы Бабаҕатыгар "Иһэр кэккэ" диэн ааттаах ТСОЗ тэриллибитин бигэргэппитэ. Тэрийээччитэ Ефимов Иван Иннокентьевич этэ. 1931с. бэс ыйыттан саҕалаан тэриллэн, үөһээ Бабаҕа ортотун диэки бөлөхтөөн олорор уонна Хонду өттүгэр бөлөхтөөн олорор ыаллары холбоон "Хаҥас Кэнчиэрэ" диэн алааска Уйбаан Ефимов (Николай Иванович Ефимов аҕата) балаҕаныгар кэнсилээрийэлэнэн, 1932с. тохсунньутугар Федотов Афанасий Григорьевич (Бөссө) уонна Ефимов Иван Иннокентьевич тэрээһиннэринэн "Санаа ситиитэ" диэн табаарыстыба үөскээбитэ. Табаарыстыбаны Федотов А.Г. (Бөссө) салайбыта. Манна 28 ыал түмсүбүттэрэ. 1931с. эмиэ ыам ыйыгар Бабаҕаҕа 1 Болугур сиригэр "Буохаһылга" кииннэнэн "Куоттарбат" диэн табаарыстыба тэриллибитэ. Салайааччыта Софронов Феоктист Степанович (поэт Феоктист Софронов аҕата) этэ. Манна 25 ыал киирбитэ. Бабаҕа соҕуруу өттүгэр уруккута 3 Чакыр сиригэр Иванов Иван Капитонович (Киччэй) уонна Ефремов Дмитрий Егорович (Миитэрээс) көҕүлээһиннэринэн "Кыачалахыга" кииннээн "Чооппоо" диэн ТСОЗ 1932с. олунньута тэриллэн барбыта, 14 ыал киирбитэ. 1932с. бу тэриллибиттэр бары мустан холбоһор туһунан мунньахтаан баран, муус устарга холбоһон үлэлиир "Тэбэнэт эркээйитэ" диэн бөдөҥсүйбүт тыа хаһаайыстыбатын артыала буолбуттара. (Васильев Петр Степанович-Тэбэнэт, нэһилиэк ревкомун чилиэнэ, 1920(2) сыллаахха бандьыыттарга тутуллан ытыллыбыта.) Бөдөҥсүйбүт артыал бэрэссэдээтэлинэн Артемьев Афанасий Тимофеевич (Моролообут) талыллыбыта. Бу "Тэбэнэт эркээйитэ" кэлин дьоно эбиллэн 1935с. "Орджоникидзе" колхоз буолбута. Киинэ "Баһылай Алааһа", бырабылыанньа председателинэн Ефимов И.И. быыбардаммыта. "Баһылай алааһыгар" саҥа кэнсэлээрийэ. үс ыскылаат, икки боппуолдьа, дьиэ-уот, "Тыатыгыттаҕа" 200 сүөһү киирэр хотон уо.д.а тутуллаллар. 1937с. ыам ыйыгар Ефимов И.И. өлбүтүн кэннэ бырабылыанньа бэрэссэдээтэлинэн Николаев Петр Саввич (Николаев Гаврил Саввич-Хабыыча бииргэ төрөөбүт убайа), солбуйааччытынан Федотов Г.А. (Бөссө) талыллан үлэлээбиттэрэ. Дьон-сэргэ үлэҕэ сүрдээх кыайыгас этэ, ол түмүгэр 1942с. хоту күүстэринэн көһөрүөхтэригэр дылы 400 сүөһүлээх, 105 хаһаайыстыбалаах буола кыаҕырбыттара.

«Трактор» колхоз тэриллиитэ

Хондуга 1929 с. "Күөрэ" уонна "Сайдыы" ТСОЗ-тар тэрилллибиттэрэ. 1930с. саҥатыгар 16-17 ыал холбоһоннор "Кыһыл чөмөх" диэн тыа хаһаайыстыбатын артыалын тэриммиттэрэ. Бу артыал бастакы салайааччытынан Степанов Николай Афанасьевич (Махыс күтүөтүн Степанов Гаврил Николаевич аҕата) талыллыбыта. Кэлин оройуонҥа милиция начальнигынан үлэлээбитэ. Нөҥүө сылыгар 1931 с. балар холбоһон, өссө ыаллар эбии киирэннэр, 1932с. "Кыһыл чөмөх" диэн, 70 хаһаайыстыбалаах, 203 чилиэннээх, оччолорго бөдөҥ артыал буолбуттара. 1934 с. саҥа устааптаах колхозка кубулуйбута, аата "Кыһыл чөмөҕүнэн" хаалбыта. Бу колхоз киин уһаайбатынан "Нооноҕону" талбыттара, онтон "Хара Муутуйаҕа" көспүттэрэ. Онно саҥа маһынан кэнсэлээрийэ туппуттара, сотору кииннэрин Хараандыйаҕа көһөрөн, кэнсэлээрийэлэрин онно илдьэн көҥдөйүн туруорбуттара, өр баҕайы сэрии мэһэйдээн оҕордук көҥдөйүнэн турбутун, кэлин Дьабыылаҕа көһөрөн киллэрэн балыыһа гыммыттара. 1938 с. "Кыһыл чөмөх" аата уларыйан "Трактор" колхоз буолбута. Киинэ "Хараандыйа" буолбута. Колхоз председателинэн Пирожков Константин Ванифатьевич быыбардаммыта. Колхоз хаһаайыстыбаннай өттүнэн лаппа кыаҕырбыта, элбэх дьиэ тутуллубута, сирэ-уота үчүгэй , арыый туруктаах курдук буолан хоту көһөрүүгэ барбатахтара.

Нэһилиэк сэрии кэннинээҕи кэмҥэ

1946 с. улахан маҥхааһай тутуллубута. 1947 с. Дьабыыла бөһүөлэгэр саҥа кулууп үлэҕэ киирбитэ. (кэлин детсад буолбута). Бөһүөлэккэ дьиэ-уот элбээн, дьоннор алаастартан көһөн киирэн испиттэрэ. 1946с. Ботучин дьиэтэ тутуллан бүппүтэ, ол дьыл күһүнүгэр Молоҕодоон Карпов дьиэ көһөрөн киллэрбитэ, салҕыы балаҕан туппута. (Билигин маҕаһыын утары турар дьиэ.) Бастакы грузовой массыына 1950 с. кэлбитэ. Суоппара нуучча, Кирийээн диэн этэ. Бу кэмтэн са5алаан колхозтары холбооһун, бөдөҥсүтүү уһун кэмҥэ партия күүстээх политиката буолбута. Ол иһин 1950 с. "Орджоникидзе" уонна "Карл Марк" холбоһоннор "Карл Маркс" колхоз буолбуттара. 1951 с. "Трактор" колхоз улахан мөккүөр кэнниттэн "Карл Маркс" колхозка холбоммута. Бөдөҥсүйбүт колхоз аата "Карл Маркс" буолбута. Оччолорго председатель Далбаев Константин Прокопьевич этэ. 1952с. Егоров Василий Назарович буолбута. 1958 с." Карл Маркс" колхоз аны Болугур нэһилиэгин "Ленин" аатынан колхоһун кытта холбоһон, өссө улаатан "Ленин" аатынан колхоз буолар. 1961 с. бөдөҥсүтүү саамай өрөгөйө буолбута. 1958 с. бөдөҥсүйбүт "Ленин" "Калинин" колхозтар, оройуон түөрт нэһилиэгин холбоон "Эрилик Эристиин" ааттаммыт колхозка холбоһон, бүтүн оройуон аҥаарын ылар сүүнэ "Эрилик Эристиин" колхоз буолбуттара. Дьиҥэ бу аһары бөдөҥсүйүү туох да көдьүүһү биэрбэт, социальнай да, экономическай да өттүнэн туһаны аҕалбат, айгырас, көлөттүгэс буолара саарбаҕа суох. Ити кэмҥэ айдааннаах, историяҕа киирбит оройуон 1965 сыллаа5ы партийнай конференцията уонна "Эрилик Эристиин" коммунистарын уопсай мунньа5ын уураа5ынан партия политикатын утары баран колхоз арахсан, түөрт дьоҕус колхозтар буолуталаабыттара.. 1974 с. республика колхозтара бары совхозка кубулутуллубуттара. Республикаҕа соҕотох "Арктика" эрэ колхоз хаалбыта. Одьулуун, Болугур, Мугудай, Бахсы, Төлөй, Алаҕар нэһилиэктэрэ холбоһон "Карл Маркс" совхоз буолбуттара. Киинэ Дьабыыла бөһүөлэгэ. 1991 с. Одьулуун нэһилиэгэ республикаҕа бастакынан, аграрнай реформаҕа сөп түбэһиннэрэн совхоһу ыһан, биирдиилээн чааһынай хаһаайыстыбанан сайдыы суолугар киирбитэ.

Үһүйээннэргэ

Чакыр баай, Ат Күһэҥэй, Одьулуун

Сахаҕа «тойон оҕото тойон, суор оҕото суор» диэн өс хоһооно баар. 16-с үйэ иккис аҥаарыгар — 17-с үйэ саҕаланыытыгар Чакыр диэн баай киһи Амма өрүс төбөтүн диэки олорбут эбит. Кини аатынан 2-с Чакыр нэһилиэгэ ааттаммыт. Чакыр икки уоллаах, улахана Атыыр Өҥ(н)дөх, кырата Ат Күһэҥэй. Нууччалар кэлиилэригэр Атыыр Өҥ(н)дөх бэйэтин ууһугар тойон буолар. Кини өлбүтүн кэннэ тойон былааһа инитигэр Ат Күһэҥэйгэ тиксэр. Ат Күһэҥэй түөрт уоллаах: Өнөөх (Енек), Байаара (Баяра), Ыыстый (Ыстый) уонно Одьулуун (Ожолун). Кинилэртэн 1-кы Өнөөх, 2-с Өнөөх, Байаара, Ыыстый, Одьулуун аҕа уустара тэнийэллэр. Ат Күҥэһэйтэн тойон солотун мааны оҕото, кыра уол Одьулуун илдьэ хаалар.

Одьулуун оҕолоро, Омуоруйа баай

Одьулуун икки уоллаах: улахана Дэлгэһэ Баай уонна кырата Сааргыр. Аҕатын солото Дэлгэһэ Баайга тиксэр.
Дэлгэһэ Баай соҕотох кыыстааҕа, Хатылыга сүктэн тиийэн, сотору моҥнон өлөр. Онтон сылтаан Дэлгэһэ Баай солотуттан бэйэтин баҕатынан уурайан, Бэрэ үрэҕэр көһөн тиийэн олорон, онно өлөр.
Кини оннугар аҕа ууһун тойонунан кыра уол Сааргы буолар. Кини да өр уһаабат, сотору өлөр. Аҕа ууһун тойонунан кини улахан уола Уоҕалаах Логлойо (Логлой Угалах) буолар. Уоҕалаах Логлойо баай соҕотох уолугар Кыпчытыынҥа баай кыыһын ойох ылларар. Кыпчытыын ол дьахтарга биир уолланар эрээри, олох сөбүлээбэт буолан, арааран, дьадаҥы кыыһы ойох ылар. Аҕата кыыһыран кинини үүрэн кэбиһэр. Кыпчытыын ол уола Уйбаан Ыстаарыһын диэн Уот Ыстаарыһын аҕата.
Кырдьан өлөрүгэр Уоҕалаах Логлойо былааһын уолугар биэрбэккэ инитигэр Маҕан Торбоско (Маган Торбаса) хаалларар. Маҕан Торбос төбөтүнэн да мөлтөх, эбиитигэр бөкчөгөр эбит. Инньэ гынан син биир Кыпчытыын тойон буолар. Кини сүрэхтэнэн Петр диэн ааттанар уонна 1771 сыллаахха куортук ылан дьиҥнээх кинээс буолар.
Кыпчытыын кырдьыыта бастакы кэргэниттэн уола Уйбаан улуус кулубата буолар. Инньэ гынан өлөрүгэр кинээһин куортугун кыра уолугар Захар Кардашевскайга биэрэр.
Захар өлөрүгэр кинээһинэн 18 саастаах, Уйбаан Ыстаарыһын уола Киргиэлэй Ыстаарыһын (Уот Ыстаарыһын) хаалар. Уоҕалаах Логлойо кыыһын Омуоруйа Баай ойох ылар. Онон Омуоруйа Баай уонна Уот Ыстаарыһын аймахтыылар. Омуоруйа Баай саҕана сахаҕа элбэх ойохтонуу баар кэмэ этэ. Омуоруйа кэнники кырдьан баран сүрэхтэнэн Нээстээр диэн буолар (1769 с.).

Омуоруйа Баай бастыҥ, мааны ойоҕо Уоҕалаах Логлойо баай кыыһа Альылҕа (Айылҕа) хотун, иккис ойоҕо одьулуун ойох, үһүс ойоҕо иирчим (иичим) диэннэр эбит. Омуоруйа Баай үс ойоҕуттан үстүү уоллаах, үстүү кыыстаах (атын барылынан, соҕотох кыыстаах).

Омуоруйа оҕолоро

Оҕолорун ааттара:

1. Ээнтээни. Киниттэн Бытык Дураан төрүөн, билигин Бытык ууһа Колесовтар, Кутургуйуунаптар (Кутургуиннар) диэн бааллар.
2. Суоллар Кыраһын — ойуун. Кини удьуоруттан бааллар: Сэлээтиттэр (Оҕустуурдар), (Оҕустуур — Сысолятин Михаил Федорович — Мэхэлэчээн оҕонньор 1895 с. - ... аҕата. Сэһэн Боло дьоҥно кэпсииринэн, дьүһүҥнэринэн саамай Омуоруйа ууһун баппыттар Оҕустуурдар диир үһү. (Артемьев Н. В.—1. — Чочуонай Ньукулай 1912—1997 сс. кэпсиириттэн). Арамаанаптар (Боччуук — Баана уола), Дьаакыбылаптар (Бөлүөрэ аймах). Бу Суоллар Кыраһын ойуун олус сиэмэх, олус хаһыылаах, кыламмыт-үөгүлээбит ойуун эбит. Кини ойуунҥа таппыт айата, олоҕор икки Тумуһахтаах икки ардынааҕы билиигэ, тумултан тумулга билигин да иитиилээх турар диэн буолар. Ону киниттэн үрдүкү оҥоһуулаах ойуун билбэккэ эһэн, таптарыахтаах. Лиэпкэ ойуун илиитин өрө уунан былаайаҕынан охсуолаан, манан баар диэн көрдөрдөҕүнэ, тардыллыбыт кирис тыаһа иһиллэрэ үһү. Бэйэтэ кыра оҥоһуулаах буолан, айа эстибэт диир. — Артемьев Н. В.—1 Чочуонай Ньукулай кэпсээниттэн.
3. Элэмэс (Ыйылас). Сүрэхтэнэн Өлөксөөндүр диэн ааты ылыммыт. Киниттэн аҕыс уол төрөөбүт: 1. Хойлук — Көстөкүүн, 2. Наархан — Сакаар, 3. Лэһэҥэ — Бүөтүр, 4. Тайык — Испирдиэн, 5. Абааһылаах — Көстөкүүн, 6. Байаарын — Байбал, 7. Лоспор — Байбал. Билигин балартан Дьоскуоскайдар, Көстөкүүнэптэр, Байаарыннар бааллар.
4. Харбаан(ча). Кини соҕотох оҕото Муостал Куонаан. Онтон түөрт уол төрүөн Дьоскуоскайдар диэн халыҥ ийэ ууһа бааллар: Байбаллар, Субайааннар, Дьөһүөллэр, Бэчиэттэр диэннэр.
5. Быыралыыбыт (Быралыйбыт). Икки уол төрүүр: Дьэбрик, Барахсан. Олортон Дьэбрик — сокуон ийэтин уустара бааллар. Поисеев И. И. кинигэтигэр 3 уоллаах: Китиэмэх, Барахсан, Дьэбрик (Сэбирик). Китиэмэх сыдьааннара Наһааркалар. Барахсан сыдьааннара — Софронов Киирик — уола Софронов Афанасий Кирикович. Сэбириктэн — Тырапаай, Мааккап, Тэллиир Сибиряковтар. Тырапаай уола Сибиряков Николай Михайлович — ССТА корреспондена. Кыыһа Сэдээлиһэп Ылдьаа кэргэнэ — Барыыс, Ылдьаа Сэдээлиһэптэр ийэлэрэ. Мааккаптар — Маҕан Байбал, Мээччэ, Дьаргымыан. Тээллиир кыыһа Өрүүнэ — Уйбаан Поисеев кэргэнэ.
6. Чардай (Дьардай). Киниттэн Кырыаччы диэн төрүөн Кырыаччы ийэтин ууһа баар. Арамаанаптар, Ыстапаанаптар.
7. Барахсан Хохотто. Бэрт дьадаҥы эбит. Кимнээх төрүттэрэ буолара биллибэт.
8. Лэппиниэк. Аҕата Омуоруйа өлөрүгэр кыра уол. Аҕатын көмөллөрүгэр дэлби ытаан-ытаан баран эмискэ куттаран өлбүт. Ону «Бу а5абыт ыллаҕа, иттэҕэ» диэн аҕатын кытта бииргэ көмөн кэбиспиттэр.
9. Сүпсүү. Алтан Даадар. Оҕото суох.
10. Сыыдам Сыҥалаабыт (Болугур Айыыта). Сүрэхтэммит аата Дьячковская Марыына. Ийэтэ Уоҕалаах Логлойо кыыһа Айылҕа Хотун мүһүлгэтин ааһан баран төрөппүт. (Билиҥҥи өйдөбүлүнэн, 45 сааһын ааһан баран.) Үһүйээннэргэ кэпсэнэринэн Айылҕа Хотун хаҥас санныгар сылгы чыычааҕа кэлэн олорбут, онтон хат буолбут.

Сэһэн Боло төрүттэрэ

Сэһэн Боло бэйэтин төрүттэрин Эллэй Боотуртан таһаарар таабыла:

Эллэй Боотур (1460—1520 )  :

Дьуон Дьаҥылы (1490—1580)

Боотур Уус (1520—1600) :

Бологур Буххаат (1550—1620)

Боло Күүлэкээн (1580—1650) :

Омоллоон Бөҕө (1600—1680)

Сэһэн Быркыҥа (1630—1700)

Тумачча Баай (1660—1730)

Омуоруйа Баай (1700—1780)

Харбаан (1730—1790)

Муостал Куонаан (1753—1837)

Тааҕы Уйбаан (1775—1856)

Байбал оҕонньор (1806—1880)

Микииттэ (1832—1890)

Түргэн Уйбаан (1867—1941)

Уйбаан (1895—1922), Миитэрэй (Сэһэн Боло), Дьөгүөр (1917).

Бу таабылы Сэһэн Боло бэйэтэ 1935 сыллаахха оҥорбут.

Мантан көрдөххө Омуоруйа Эллэй Боотуртан удьуордаабыт. Одьулуун нэһилиэгин сүрүн генофондата Омуоруйа Баай сыдьааннара. Сэһэн Боло Одьулуун диэн ааты Омуоруйа Баай иккис ойоҕуттан таһаарара. Николай Лугинов «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан» кинигэтэ тахсыаҕыттан Темучин ийэтин аатын Одьулууну кытта ситимниир санаа баар. Туох билиэй, бириэмэ, кэлэр көлүөнэ көрдөрүө.

Нэһилиэктэн төрүттээх биллэр-көстөр дьон

• Яковлев Семен Илларионович (1967) 2008—2013 сс. Чурапчы улууhун баhылыга.

Сигэлэр

• Поисеев И. И. Одьулуун нэһилиэгэ: дьоно-сэргэтэ. — Дь.: Сайдам, 2010.
• Сэһэн Боло. Сүдү төрүттэрбит олохторуттан. — Дь.: Бичик, 2002.