Батырша
Батырша (1710 — бэс ыйын 24 1762); сурукка киирбит аата Габдулла́ Гали́ев[1], башк. Fабдулла Fәли улы, тат. Габдулла Гали улы) — Башкиирдар 1755—1756 сс. өрө турууларын салайааччыта[2][3]. Публицист, муллаа.
Башкортостаҥҥа Карышево дэриэбинэҕэ мишардар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Уфимскай уездка Тайсугановаҕа уонна Казанскай уездка Ташкичуга Медресеҕа үөрэммитэ. 1744-1745 сылларга Гайнинскай буоласка Илша дэриэбинэҕэ, 1746-1749 сылларга Исет провинциятыгар Муслим дэриэбинэҕэ учууталлаабыта уонна муллалаабыта. Шариаты дириҥник билэрэ. Нэһилиэстибэ дьыалаларын быһаарсыыга былаастарга элбэхтик көмөлөспүтэ. 1754 сыллаахха ахунунан (мусульманнар бас киһилэрэ) талыллыбыта да дуоһунаска үлэлээбэтэҕэ. 1755 сыл сааһыгар «Тахризнамэ» диэн ааттаан Башкирия мусульманнарыгар ыраахтааҕы былааһын утарар ыҥырыыны таһаарбыта: манна кини Исламы күөмчүлээһини, тууһу көҥүллүк атыылааһыны бобууну, нолуоктары, төлөбүрдэри улаатыннарааһыны, олохтоох бэйэ салайыныыны сабырыйыыны кириитикэлээбитэ. Ол кэннэ сэрии сэбин тутан нуучча былааһыттан босхолонорго, өрө турууга ыҥырбыта. Өрө туруу буолбутугар Батырша этэрээтин ыраахтааҕыга бэриниилээх Ижбулатов мусульманскай этэрээтэ кэлэн үлтүрүппүтэ. Батырша бэйэтэ 1756 сыллаахха атырдьах ыйын 8 күнүгэр Азяково дэриэбинэҕэ Сулейман Деваев этэрээтинэн тутуллубута уонна ыраахтааҕы былааһыгар бэриллибитэ. Батыршаны сыапка хараҕалаан баран Москваҕа, онтон Санкт Петербурга илдьибиттэрэ. Хаайыыга олорон эрэн кини ыраахтааҕыга Елизавета Петровнаҕа анаан «Тахризнамэ» сурук суруйбута:
«Өскөтүн падишах тылын кэспэт буоллаҕына биһиги шариат уонна ытык кинигэбит этэринэн кини туһугар бэйэбит тыыммытын харыстыа суохтаахпыт. Онтон падишах бэйэтин дьонун батталтан харыстаабат буоллаҕына, нолуоктарбыт эбиллэ турар буоллахтарына, мусульманнар шариат этэринэн биир итэҕэллээхтэригэр көмөҕө кэлиэх тустаахтар».
1758 сыллаахха ахсынньыга Батырша кымньыыннан таһылларга, таныыта быһа туурулларыгар уонна үйэлээх хаатыргаҕа ууруллубута. Өр сордоон-муҥнаах баран Батыршаны Шлиссельбургскай кириэппэскэ илдьибиттэрэ. 1757 сыл сааһыгар кини христианнар духуобунай бас киһилэрин көрсүһүүгэ ыҥырбыта. Кулун тутар 24 күнүгэр Петропавлойскай собор ключарын уонна священнигын И. Лепицкайын кытта көрсүбүтэ. Кэпсэтиилэрин А. Турачанинов тылбаастаабыта. Батырша көрсүһүүгэ ыраахтааҕыны кытта көрсүөн уонна мусульманнары күүс өттүнэн христианствоҕа киллэрии бара турарын туһунан бэйэтигэр этиэн баҕарарын эппитэ. Биэс сыл хаайыыга олорон баран Батырша 1762 сыллаахха харабыллар камераҕа умнубут сүгэлэрин ылан икки харабылы өлөрбүтэ, иккини өлөрдүү бааһырдыбыта уонна бэйэтэ эмиэ өлбүтэ.
Литэрэтиирэ:
уларыт1. Башкирдар нуучча империятын утары 1755-1756 сыллардааҕы өрө турбут төрүөттэрэ. https://zen.yandex.ru/
2. Батырша өрө туруута: палач Тевкелев, Хренов саллаат уонна ыраахтааҕы утары барыыта. https://realnoevremya.ru/ Архыыптаммыт 2018, Атырдьах ыйын 11 күнүгэр.
3. Алиев Батырша. https://kulturarb.ru/ru/persony/aliev-batyrsha
Быһаарыылар
уларыт- ↑ устуоруйаҕа хас да аатынан биллэр: Абдулла Алеев, Батырша Алиев, Абдулла Мязгялдин, Губайдулла Матзялтдин
- ↑ Восстание под предводительством Батырши и общественно-культурная ситуация в татарском обществе в XVIII в. Материалы научно-практической конференции (17 мая 2005 г., г. Казань). — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2007. — 368 с.
- ↑ Акманов И.Г. Башкирские восстания 17-18 вв. Архыыптаммыт 2020, Бэс ыйын 28 күнүгэр. // Башкирская энциклопедия