Булҕардар
Булҕардар, болҕардар (лат. Bulgares, гир. Βoύλγαρoι) – IV үйэҕэ Хара муора уонна Кавказ хоту өттүгэр олорбут түүр тыллаах биистэр[1]. Булҕардар сороҕолоро VII үйэ иккис аҥарыгар Дунай өрүс анараа өттүгэр көспүттэр уонна Болгарияны төрүттээбиттэр. Атын булҕардар Поволжьеҕа, билиҥҥи Татарстан сиригэ олохсуйбуттар.
Булҕардар балкардар, башкирдар[2][3], болгардар, гагаузтар, карачаевтар, татаардар, ноҕайдар уонна чуваштар историяларыгар сыһыаннаахтар. Булҕардар ааттара Болгария диэн дойду аатыгар хаалбыт. Аныгы чинчийээччилэр протоболгардар, праболгардар, былыргы болгардар диэн ааттары да тутталлар[4].
Ааттара уларыт
"Болҕар"/"Булҕар" диэн аакка ханнык дорҕоон, чуолаан "о" эбэтэр "у" иһиллэрэ араас тыллар дорҕооннорун тутулуттан тутулуктаах. Булҕардар бэйэлэрин тылларыгар "б" бүтэй дорҕоон кэннэ кэлэр аһаҕас дорҕоон "о" уонна "у" ыккардыгар иһиллэр этэ. Маннык дорҕоон татаар уонна башкир тылыгар баар. Славянныы болгар тылыгар "о" эбэтэр "у" оннугар "ъ" буукуба суруллар. "Булҕар" ааты гириэктэр "у" буукубанан суруйар этилэр, оттон нууччалар "о"нан суруйаллара.
Абу Хамид ал-Гарнати диэн арааб тыллаах айанньыта 1135 уонна 1150 сылларга Волга Булҕариятыгар сылдьыбыта. Кини этэринэн ол сылдьан "Булҕар историята" диэн кинигэни аахпыт, онно "булҕар" аат дьиҥнээҕэ түүрдүү балар "өйдөөх" диэн суруллубут үһү[5].
Бэрнат Мункачи диэн венгр чинчийээччитэ сабаҕалыырынан "булҕар" аат суолтата "биэс угор" диэн[6][7]. Д. М. Данлоп диэн чинчийээччи этэринэн башкирдар ааттара былыр beshgur, bashgur, ол эбэтэр "биэс угор" диэн этэ. Булҕар тылыгар түүрдүү "ш" дорҕоон "л" дорҕооҥҥо уларыйбыт, ол аата башкир уонна булҕар диэн ааттар тэҥнэр уонна биир төрүттээхтэр[8].
А. П. Новосельцев диэн нуучча историга сабаҕалыырынан "булҕар" аат икки тылтан үөскээбит: бастакыта түүрдүү "булга" ("булкуй") уонна иккиһэ "гар" ("угор"), ол аата "булҕар" аат "булкуспут угордар" диэн суолталаах[9].
Төрдүлэрэ уонна тыллара уларыт
Билиҥҥи чинчийээччилэр үксүлэрэ саныылларынан булҕардар оҕур диэн биистэр холбоһууларыттан үөскээбиттэ. Оҕурдар түҥ былыр Киин Азияҕа олорбуттар, онтон түүр тыллаах биистэртэн бастакынан Европаҕа көспүттэр[10]. Булҕар тыла түүр тылларын ахсааныгар киирэр.
1990-с сылларга Болгария историктара булҕардар илиҥҥи Ираан омуга буоларын туһунан теорияны тарҕаппыттар. Бу теориянан былыргы булҕардар Ираан тыллаах этилэр уонна Гиндукуш хайаларын диэки олорбуттар. Бу сир аата перстыы "Балх" диэн, гириэктэр буоллаҕына "Бактрия" дииллэр.
Онно эбии былыргы эрмээн кинигэлэригэр булҕардар булхи диэн сурулла сылдьаллар. Булхи аат Балх диэн сир аатыгар майгынныыр[11].
Бу теорияны өйөөччүлэр этэллэринэн булҕардар аан маҥнай ханнык эрэ илиҥҥи Ираан тыллаах этилэр, онтон түүр тылын ылыммыттар. Бу теория Болгарияттан ураты ханна да тарҕамматах[12].
Булҕардар историялара. IV—VI үйэлэр уларыт
IV үйэ уларыт
Булҕардар тустарынан бастакы ахтыы аата суох 354 сыллааҕы латыын хронографыгар баар. Ол кинигэҕэ Хара муора хотугу өттүгэр олорор биистэр быыстарыгар вулгардар (Vulgares) ахтыллыбыттар[13].
Ол кэннэ V үйэҕэ эрмээн историга Мовсэс Хорэнаци суруйбутунан булҕардар Бастакы Аршак кэмигэр (Аршакид Ираан, ол эбэтэр Парфия ыраахтааҕыта) Эрмээн сиригэ олохсуйбуттар.
Бастакы Аршак II үйэ бастакы аҥарыгар баһылыктаабыт, булҕардар ол кэмҥэ бааллара саарбах. Ол иһин чинчийээччилэр саныылларынан Мовсэс Хорэнаци суруйуута сыыһа буолуохтаах.
Булҕардар уонна гуннар уларыт
Эрдэтээҕи орто үйэлэр историктара булҕардары гуннары кытта булкуйаллар. Холобур, VI үйэтээҕэ олоро сылдьыбыт Захарий Ритор "Церковь историята" диэн үлэтигэр Кавказтан хоту диэки олорор биистэри барыларын гуннар диир.
Булҕардар Дунайга. V—VI үйэлэр уларыт
Булҕардар Дунай өрүс диэки V үйэҕэ көспүттэр. Константин Манассий хроникатыгар (XII үйэ) суруллубутунан булҕардар Дунайга 475 сыллаахха көспүттэр.
Бу кэмҥэ кинилэр көс биистэрэ этилэр уонна Византия империятыгар сэриинэн бараллара.
558 сыллаахха булҕардар Забэрҕан диэн баһылыктаах Македония сиригэр тиийбиттэр, онтон Константинопольу сэриилээбиттэр, ол эрээри кыайан ылбатахтар.
Эбии көр уларыт
Быһаарыылар уларыт
- ↑ Pritsak O. Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren. — Wiesbaden: Ural-Altaische Bibliothek, Otto Harrassowitz, 1955; Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. — М.: Высшая школа, 1969. — С. 210—236; Бешевлиев В. Първобългарите. Бит и култура. — София: Наука и изкуство, 1981. — С. 11—20.
- ↑ Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. — М.: Наука, 1974. — С. 413—425.
- ↑ Янгузин Р. З. Этногенез башкир // Ватандаш. — 2002. — № 5. — С. 132—147. — ISSN 1683-3554.
- ↑ Комар А. В. ПРОТОБОЛГАРЫ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016); https://bigenc.ru/archeology/text/3169465 Архыыптаммыт 2021, Ыам ыйын 7 күнүгэр.
- ↑ Абу Хамид аль-Гарнати Ясное изложение некоторых чудес Магриба.
- ↑ Muncacsi. Ethnographia, VI, Budapest, 1945, стр. 280—281
- ↑ Karataty, Osman. In Search of the Lost Tribe: the Origins and Making of the Croatian Nation
- ↑ Danlop D.M. The History of Jewish khazars. New Gersey, P.34.
- ↑ А. П. Новосельцев. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. Гл. 3.2
- ↑ Гадло А. В. Этническая история Северного Кавказа IV—X вв. — Л., 1979. — С.57.
- ↑ Историческо изследване и превод и семантиката на ентонима Българи; «Болгары», докум. фильм, реж. и сценарист П. Петков, опер. Кр. Михайлов. Производство bTV. 2006 год, Болгария.
- ↑ См. О.Прицак. [O. Pritsak The Slavs and the Avars. http://www.kroraina.com/slav/op/op_slavs_avars_4.htm]
- ↑ Chronographus anni 354. Cap. XV. Liber generationis. Monumenta Germaniae Historia. Auctor. Antiquissimi, t. Х1, р. 105.
Кинигэлэр уларыт
- Eremian, Suren. Реконструкция карта Средней Азии из «Ашхарацуйца».
- Shirakatsi, Anania, The Geography of Ananias of Sirak (Asxarhacoyc): The Long and the Short Recensions. Introduction, Translation and Commentary by Robert H. Hewsen. Wiesbaden: Reichert Verlag, 1992. 467 pp. ISBN 978-3-88226-485-2
- Бакалов, Георги. Малко известни факти от историята на древните българи. Списание Наука. Съюз на учените в България. Том 15 (2005) Книжка 1. (на болгарском)
- Добрев, Петър. Непознатата древна България. София: Издателство Иван Вазов, 2001. 158 стр. (на болгарском) ISBN 954-604-121-1
- Егоров Н. И. Краткий отзыв на статью Ли Цзиньсю и Юй Тайшань «Несколько вопросов относительно происхождения булгар»
- Ашмарин Н. И. Болгары и чуваши. Казань, 1902.
- Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн Фадлана // Ученые записки научно-исследовательского института языка, литературы и истории при Совете Министров Чувашской АССР. Вып. IX. — Чебоксары, 1954. 46 с.
- Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана. Чебоксары, 1965.
- Смирнов А. П. Волжские булгары. Москва, 1951.
- Смирнов А. П. Древняя история чувашского народа. Чебоксары, 1948.
