Бытыктаах норуот

Бытыктаах норуот - хотугу сахаларга тарҕаммыт үһүйээннэргэ ахтыллар омук.

Бу бытыктаах, биитэр бүтүннүү түүлээх норуот Хоту Муустаах акыйаан ханнык эрэ биллибэт арыытыгар олороро кэпсээн буолар. Г.В.Ксенофонтов Дьааҥы хоту өттүгэр сылдьыбыт элбэх сахаттан бу үhүйээни истибит, билбит. Бу номоҕунан, булчут киhи акыйаан кытылыгар биитэр арыыга бытыктаах норуот биир киhитин кытта алҕас көрсүhэ түhэр. Иккиэн ыт көлөлөөхтөр эбит. Бытыктаах киhи булчуту мин суолбун батыһыма, мин мууһунан аhаҕас муораҕа киирэн барабын диир. Булчут сэрэтиини истибэккэ эрэ кини суолун батыһан бүтүн сэлиэнньэҕэ тиийэн кэлэр. Бытыктаах дьоннор аһара улахан курдук көрдөрүллэллэр. Бу бытыктаах дьон булулуннаҕына бэстилиэнэй тыhыынча буолуо үһү. Бу норуот киhитэ аан дойду баhылыгынан талыллан, улуу-уоттаах кыргыһыылар туруохтара диэн куттаналлара. Бу бытыктаах норуоту кытта улуу кыргыһыы туруоҕа диэн сэһэн буолар. Кинилэр хааннарыттан уот туран, муҥур үйэ кэлиэҕэ, сир-халлаан барыта таҥнары эргийэр алдьархайа буолуоҕа диэн сэһэргэнэр. Сир барыта уотунан уһуура туруо диэн буолар. Оо, бу норуот булуллубата буоллар диэн сэһэнньит ийэлээх аҕата этэллэрэ үһү. Биитэр хаһаах Цыпандин Саҥа Сибиир арыытыгар кырынаастыы сылдьан бытыктаах киһини көрсөр. Цыпандины көрөн баран «Ама үрүҥ ыраахтааҕы дьоно эһиги бары маннык кыраҕыт дуо?» диэн уу сахалыы ыйытар киһи буолан биэрэр. Онтон Цыпандин бэйэтэ саһааннаах киһи эбит. Кини «Суох, мин алҕас маннык кыра төрөөн хаалбыппын» диэн эппиэттээбит. Манна бу хаһаах балаҕаннарыгар киирбитэ, дьонноро олох да олоҥхолуу олороллоро диэн кэпсэнэрэ олус интириэһинэй матыып буолар. Олоҥхобут төрдө-төбөтө манна сытар буолаарай? Түөстэрэ, сирэйдэрэ бүтүннүү түү дьоннор эбиттэр диэн кэпсэнэрэ, хайдах эрэ худуоһунньуктар уруһуйдуур мамоны бултаһар ытык өбүгэлэрбитин санатан кэлэр. Бу дьоннор ыт оннугар үрүҥ эһэлэри көлүйэллэр, харабыл оҥостоллоро кэпсээн буолар. Цыпандин бу дьоҥҥо сылдьыбытын олус куттанан кэпсээбэккэ буолан баран, өлүөн иннинэ кэриэһин этэригэр эрэ кэпсээбитэ диэн түмүктэнэр.

Барон Толль бу бытыктаах норуоту көрдүү сылдьан сураҕа суох сүппүтэ кэпсээҥҥэ киирбит. Барон Толль 1886 сылга Котельнай арыыттан ыраах түөрт олус үрдүк хайалар күлүктэрин көрөн турар. Бу хайалары 1811 сыллаахха булчут Яков Санников Саҥа Сибиир арыыларыттан аан маҥнай көрөн турар, ол иһин бу биллибэт сир Санников арыыта диэн аат ылбыта. Кырдьык барон Толль экспедицията олус дьиктитик 1902 сылга сутэн турар. Манна кини үс доҕордоох Санников сирин көрдүү барбыта биллэр. Барон Толль хаалларбыт суругун Беннет арыытын аттыгар баар ледникка булбуттара. Онно этиллэринэн бу ураты хорсун полярниктар 30 кыраадыс тымныыга дьүкээбил уотунан сирдэтэн хаһан да тоҥмот мууһунан айаҥҥа туруммуттар. Манна туох кыһалҕаттан аһаҕас муораҕа киирэн былдьаммыттара таайыллыбатах таабырын буолан турар? Арай сэрэйдэххэ, туох эрэ дьиктини көрөн, онон сирдэтэн айаннаан сураҕа суох сүппүт буолуохтаахтар.

Бу бытыктаах, түүлээх дьону Г.В.Ксенофонтов айнулар сылдьаллар диэн ыйан турар. Манна кини этнографтар айнулары олус түүлээх, тор курдук бытыктаах дьоннор диэн суруйууларыгар олоҕурар. Кырдьык айнулар олус дьикти, былыргы норуот сыдьаана сылдьар быhыылаах. Ол курдук айнулар уонна Испания баскаларын тыллара урууларын туһунан сабаҕалааһын баар. Эрих Найланд атын сабаҕалаһаанынан, айнулар Аляскаҕа уонна өссө ыраах муоранан айанныыллара. Онтон А.А.Бурыкин Уһук хоту омуктарга бытык үүнэр омугунан чукчалар эрэ буолаллар диэбитэ, чучунаалар эмиэ бэйэлэрин дьонноруттан арахсыбыт чукчалар сылдьаллар диэн дириҥ научнай санааҕа маарынныыр. Бу үһүйээҥҥэ ахтыллар «бытыктаах дьон» бэрэбинэ дьиэлээхтэрэ интириэһинэй түгэн. Врангель уонна Саҥа Сибиир арыытыгар дьоннор олоро сылдьыбыт бэлиэлэрин археологтар булалларын бэлиэтиэххэ сөп. Өссө соччо научнайа да суох буоллар, хам-түм аһара улахан дьоннор былыр Саха сиригэр олорбуттарын, бэл уҥуохтарын булбуттарын туһунан үһүйээн аҥаардаах кэпсээннэр бэчээккэ тахсалларын бэлиэтиэххэ син.