Варваризм

Варваризм – чопчу ханнык эрэ норуот тылын уларытан, атын норуот тылын холобуругар олоҕуран саҥа тылы, тыл кэккэтин айыы. Варваризм атынтан киирбит лексика саамай баһыламматах корүҥүнэн буолар. Үксүгэр истилистическэй сыаллаах «олохтоох колорит», эбэтэр «аныгы муода ирдэбилигэр» олоҕуран туттуллар.

Кэм хардыытынан варваризм туһаныыттан тахсыан уонна умнуллуон сөп, эбэтэр анал чопчу ханнык эмит эйгэ тыла, (профессионализм, сленг) – билиҥҥи «хакер», «пейджер», эбэтэр дьон бары туттар тыллара буолар: («зонтик», «информация»). Сурукка-бичиккэ варваризмы туттууга төрүт тылтан ылыллыбыт эбэтэр саҥа тыл быраабылатынан оҥоһуллубут графическай киэргэтиитэ, графическай формата бүтүн хаалыан сөп ( холобур, иккис  түгэҥҥэ «риелтер» уонна «риелтор» иккиэн сөбүнэн ааҕыллаллар).

Нуучча тыла грек, татар уонна да атын омук тылларын кытары силбэһиитин түмүгэр элбэх ахсааннаах варваризм тыллар олохсуйан хаалбыттар. Оннук грек омук тылыттан церковь, икона, диакон, онтон татар омук тылыттан кушак, армяк, сундук уо.д.а.  Онтон саха тыла нуучча тылын кытары алтыһыытын түмүгэр сүнньүнэн күннээҕи олоххо-дьаһахха чугас, кэпсэтии тылыгар үгүстүк туттуллар тыллар киирбиттэрэ уонна олор үгүстэрэ, нуучча литирэтиирнэй тылыттан буолбакка, олохтоох гуобардартан кэлэллэрэ. Онтон өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн уопсастыбаннай олох уларыйыытынан, сурук үөдүйүүтүнэн, үөрэх тэнийиитинэн, култуура, билим сайдыытынан, тиэхиникэ тарҕаныытынан сиэттэрэн, нуучча тылыттан саха тылыгар, дьиэ эргиннээҕи өйдөбүллэри бэлиэтиир тыллар эрэ буолбакка, элбэх уопсастыбаннай-бэлитиичэскай, научнай-техническай тиэрминнэр, абстрактнай өйдөбүллэри бэлиэтиир тыллар киирдилэр уонна киирэ тураллар. Нууччаттан ылыныы билигин тыл тылга быстах сабыдыалын эрэ курдук өйдөммөт, саха литирэтиирнэй тылын салгыы үүнүүтүн көрдөбүлүнэн буолла.

Нууччаттан киирбит тыллары маннык холобурдарга көрүөххэ сөп:

1. дьиэ эргиннээҕи тыллар (ас-үөл, иһит-хомуос, таҥас-сап уо.д.а. ааттара): чэй, соркуой, чохоон, саахар, сыпсы, ырбаахы, байбары, холуоһа, хоруоҥка, чөмчүүк, дуомат, хаарты, дьыбаан, быраат, сыбаат, баһыыба, дорообо уо.д.а.;
2. тутууга, сэпкэ-сэбиргэлгэ сыһыаннаах тыллар: ампаар, бабаарына, сарай, кириэппэс, мэндиэмэн, соппулуот, боруок, устуруус, долоту, лаппаарыйа, күөбүл, чыскы, кынчаал, хомуут, сыалыйа, буоһа уо.д.а.;
3. атыы-эргиэн тыллара: баһаар, маҕаһыын, сыана, ороскуот, суот, дьарбааҥка, буут, муунта, киилэ, манньыат, солкуобай, харбаас уода;
4. сир оҥоһуутугар, үүнээйигэ сыһыаннаах тыллар: бааһына, сонуок, эбиэс, сэлиэһинэй, куолас, мэкиинэ, хортуоппуй, лууҥка, кирээдэ, суха, боромньу, булуук, миэлиҥсэ, чочунаах, моруоска, дууп, сибэкки уо.д.а.;
5. сүөһү иитиитигэр сыһыаннаах тыллар: боруода, бостуук, пиэрмэ, кириэс, дууһа, ырай, аат, дьаабал, аалтаар уо.д.а.;
6. эмп тыллара: эмтиэкэ, луохтуур, врач, биэлсэр, бэрэбээски, дьуот, бороһуок, уоспа, тиип, кириип уо.д.а.;
7. уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олох тыллара: государсвто, общество, былаас, уобалас, нэһилиэк, кылаас, рабочай, буржуазия, партия, съезд, пленум, былаан, суут, чыын, быраап, наҕараада, дэбиэринэс, баппыыска, хамыыһыйа, председатель уо.д.а.;
8. үөрэх, култуура тыллара: оскуола, кинигэ, хаһыат, буукуба, паарта, уруок, кулууп, биэчэр, концерт, дакылаат, лекция, театр, артист уо.д.а.;
9. билим, тиэхиникэ тиэрминнэрэ: математика, физика, химия, биология, астрономия, космос, атом, молекула, клетка, ядернай, радиоактивнай, конструктор, эскаватор, кыраан, автомат уо.д.а.
10. абстрактнай өйдөбүллэри бэлиэтиир тыллар: бириэмэ, сыал, чиэс, суобас, абыычай, састаап, толкуй, доруобуйа, балаһыанньа, матыып, оруол, образ уо.д.а.

Варваризм тылы саҥа тылынан солбуйар үксүгэр кыаллыбат, ол эрэн сорох түгэҥҥэ туһаныахха сөп. Ардыгар чопчу билим ааттарын тиэрмин быһыытынан ыллахха, кинилэри уларытар наадата суох. Онтон атын өттүттэн көрдөххө, уус-уран тыл ыраас буоларын туһугар мээнэ, наһаа наадата суох варваризмнары туттубат тоҕоостоох.  Сүнньүнэн уус-уран литирэтиирэҕэ сыһыаннаах, тоҕо диэтэр сорох варваризмнар  тыл кэккэтигэр атыннык, туоратык иһиллэллэр, тыл хомоҕойун, этии иһиллиитин (ассонанс, коссонанс) буортулууллар. Ол гынан баран сорох варваризмнары суруйааччылар анаан, бэйэлэрин айымньыларыгар тугу эрэ бэлиэтии, күүскэ этэ сатаан, тутталлар.

Ханнык баҕарар литирэтиирнэй тыл устуоруйатыгар варваризм өлгөмнүк киирбит, туттуллубут уонна тыл ыраас буоларын туһугар киирсибит кэмнэрэ бааллар. Сорохтор уус-уран тылы өрө тутар дьон омук култууратын форматын баһылаабыттарын туһунан этэллэр; Атыттар – бу бөлөхтөр бэйэлэрэ култуурнай айар улэнэн дьарыктаныылара (холобур, XVIII үйэ бастакы аҥарыгар нуучча дворянствота варваризмы күүскэ уонна өлгөмнүк туттан киирэн барбыта, онтон XVIII үйэ иккис аҥарыгар ону утары охсуһуу саҕаламмыта). Бу кэмнэр солбуһан хатыланыылара дойдуга уопсай бэлитиичэскэй кэм кэрдииһинэн быһаарыллар. Оннук биир саамай варваризм үөдүйэ сылдьыбыт кэмэ Петр I салайан олорбут сылларыгар буолбута. Ыраахтааҕы хараҕар омук тылларын туттуу кини эрэпиэрмэлэрин өрө тутуу курдук көстөрө. Онтон омук тылын туттартан аккаастаныы былааһы утары барыы курдук ааҕыллара. Петр I уонна кини кэргэнэ Екатерина I өлбүттэрин кэннэ нуучча тылын варваризмтан ыраастааһын үлэтэ барбыта. Бу үлэни көҕүлээччилэртэн биирдэстэрэ историк В.Н. Татищев буолар, ол эрэн бу хайысхаҕа дьиҥнээх уларыйыылар «броновщина» эпохата бүппүтүн кэннэ буолбуттара.<ref>Антонов Н.К. Саха тылын лексиката. – Дьокуускай, 1984.<ref>