Дарии

Дарии (دری дари; фарси́-кабули́, кабули́, афган-перс тыла) — Афганистаан таддьыыктарын  Афганистаан таддьыыктарын, хазараалар, чараймаактар уонна да атын омуктар тыллара. Афганистаан икки судаарыстыбаннай тылыттан биирдэстэрэ. Дойду хоту уонна киин өттүгэр ордук тарҕаммыт, ону таһынан хотугу Пакистааҥҥа, уонна илин Ирааҥҥа туттуллар. Афганистааҥҥа омуктар ыккардыларынааҕы тыл суолталаах. Саҥарар дьон ахсаана 12 мөлүйүөнтэн тахса  (2011, сыанабылынан). Афганистаан олохтоохторун 50 % бу тылы төрөөбүт тылынан билинэр.

Тыл үөрэхтээхтэрин үксэ таддьыык, перс тылын Афганистааннааҕы көрүҥүн курдук көрөллөр. Перс тылын ирааннааҕы барылыттан сүнньүнэн дорҕоонун тутулунан (вокализмынан), кыратык лиэксикэтинэн уонна кырамаатыкатынан уратылаах. Таддьыык тылын кытта толору сөп түбэһэрин кэриэтэ, суруга-бичигэ эрэ уратылаах, таддьыык тыла кириллицаны туһанар буоллаҕына, дарии бэйэтин суругун-бичигин туһанар (араап-перс суругуттан кыра уратылаах). Дарии, перс уонна таддьыык тылын билээччилэр бэйэ-бэйэлэрин судургутук өйдүүллэр. 

Тыл аатын төрүтэ

Хас да санаа баар. Билимдьилэр үгүстэрэ перс дарбар (دربار) диэн «ыраахтааҕы тиэргэнэ» диэн өйдөбүллээх тылга сыһыараллар, тоҕо диэтэххэ Сасанид ыраахтааҕылар бу тылынан саҥараллара. Бу санаа орто үйэтээҕи төрүттэргэ уонна ислаам устуоруктарын эрдэтээҥҥи үлэлэригэр олоҕурар. Ол да буоллар «дар» диэн тыл орто үйэ саҕаланыытыгар «ил дьаһалтата, кэнсэлээрийэ» диэн суолталаах этэ, онон «дарии» диэн даҕааһын аата «дар» диэн аат тылтан тахсыбыт буоллаҕына «дьыала-куолу тыла» диэн буоларыгар тиийэр, ол аата «официальнай тыл», «ил тыла». Аныгы перс тылыгар бу өйдөбүллэр араабтан киирбит тылынан бэриллэллэр رسمی (rasmi) уонна دولتی (dowlati), бу тыллар, биллэн турар, ислаам киириэн иннинэ суох этилэр.

Аһаҕас дорҕооннор

Литэрэтиирэлии тыл вокализма 8 аһаҕас дорҕоонноох. Бу дорҕоонноро уһатыылаах уонна кылгас диэн арахсар эрээри дьиҥэр бу араарыы суолтата намтаабыт. Ол оннугар аһаҕас дорҕооннор көтөҕүүлэринэн (по подъёму) арахсаллар, ону таһынан сорох дорҕооннор /ī ē ū ō ā/ олохсуйбут туруктаахтар (устойчивые), оттон сорох дорҕооннор /e o/ — халбаҥ туруктаахтар (неустойчивые).

МФА транскрипцията илин кэлин неогубл. огубл. верхние МФА [i] МФА [u] ср.-верхние МФА [ɪ] МФА [ʊ] ср.-нижние МФА [ɛ] МФА [ɔ] нижние МФА [a] МФА [ɒ]

Ираанныы транскрипция илин кэлин неогубл. огубл. верхние МФА [ī] МФА [ū] ср.-верхние МФА [e] МФА [o] ср.-нижние МФА [ē] МФА [ō] нижние МФА [a] МФА [ā]