Максвелл Джеймс Клерк

Джеймс Карл Максвелл (ааҥл. James Clerk Maxwell, бэс ыйын 13 күнэ 1831 с., Эдинбург, Шотландия – сэтинньи 5 күнэ 1879 с., Кембридж, Англия) – Британия  учуонайа, физик, математик уонна механик. Шотландец, Лондонскай королевскай уобсастыба чилиэнэ (1861 с.) Максвелл  классическай динамиканы төрүттээччи (Максвелл тэҥнээһиннэрэ) буолар. Физикаҕа электромагнитнай поле уонна ток смещения киллэрбит маҥнайгы учуонай буолар. Кини бэйэтин теориятыгар олоҕуран электромагнитнай айылҕа сырдыгын түргэнэ уонна сырдык түргэнэ (электромагнитнай долгуннар сабаҕалааһыннара) биирдэрин дакаастыыр  түмүк оҥорбута. Газ кинетическай теориятын төрүттээччи. Бастакынан физикаҕа статистическай сабаҕалааһыны (Демон Максвелла), иикис термодинамика саҕалааһынын көрдөрбүтэ. Ол курдук малекулярнай физикаҕа уонна термодинамикаҕа сүрүн түмүктэри оҥорбута. Аан маҥнайгынан сырдык күүһүнэн дьүһүн арааһын араарбыта, үс араас дьүһүнүнэн түһэрэр цветной хаартыска ааптара. Ону тэҥэ механикаҕа элбэх саҥа прибордары айбыта, х-р телескоп, Сатурн үс көлөөскөтүн эргийиитин дакаастаабыта. Улуу математик, оптик. Кини Генри Кавендиш үлэлэрин бэчээккэ таһаарбыта. Наука сайдарыгар улахан болҕомтотун уурбута.

Джеймс Клерк Максвелл
James Clerk Maxwell
Төрөөбүт күнэ:	1831.06.13
Өлбүт күнэ:	1879.11.05
Дойдута:	Улуу Британия Улуу Британия
Билим эйгэтэ:	физика
Үлэтин сирэ:	Улуу Британия Улуу Британия

Наукаҕа Максвелл үлэлэрин суолтата

Максвелл үлэлэрэ физикаҕа (электродинамика) тыыннааҕар улахан болҕомто ылбатахтарын иһин, өлбүтүн кэннэ кини үлэлэрэ улахан болҕомтону ылбыттара. Элбэх учуонай Максвелл үлэлэрин үрдүктүк сыаналаабыттара. Ол курдук Макс Планк, Максвелл учуонай быһыытынан универсальнайын бу курдук эппит: “Максвелл арыйыылара соһуччуларын иһин, кини хайдахтаах курдук киэҥ билиилээҕин көрдөрөллөр. Электричествоны үөрэтиигэ, арыйыыга кини сүдү киһитин дакаастаан турар. Өр кэм үөрэтии түмүгэ көстүбэтэҕин Максвелл Аан дойдуга арыйан дакаастаан туран, айылҕа сырдыгын туһанарга, айылҕаттан уоту оҥорууну дакаастаабыта, үөрэппитэ бу чахчы өй уонна дьулуур күүһүн биһиэхэ көрдөрөр. Кинини биһиги ытыктыахтаахпыт эрэ.” Онтон Рудольф Пайерлс маннык эппит: «Максвелл үлэлэрин түмүгүнэн, 20 үйэҕэ, биһиги уоту киэҥник олохпутугар туттабыт.» Альберт Эйнштейн уонна Леопольд Инфельд  “Физика эволюцията» кинигэлэригэр этэллэринэн: Ньютон сокуонугар Максвелл тэҥнээһиннэрэ ураты дакаастабылы киллэрэллэр, чиҥэтэллэр дэнэр. Ону аһынан Эйнштейн - Максвелл тэҥнээһинигэр олоҕуран сабаҕалааһын теорията төрүттэммитэ диэн этэн турар. Онтон Нильс Борн Максвелл квантовай теория сайдыытын төрүттээччи буолар диэн эппитэ биллэр.

Максвелл тыыннааҕар молекулярно-кинетическай теорияны олохтооччунан биллибитин иһин, кини статистическай механиканы олоххо киллэрбит киһи буолар. Ол курдук 1878 сыллаахха, Максвелл ити термины дакаастаабыта. Ону таһынан хас да дьүһүнү булкуйан, эбэтэр сырдык көмөтүнэн таһаарыахха сөбүн эмиэ киллэрбитэ. Эбэн этэххэ, кини дакаастаабыт теорияларын билиҥҥэ диэри тутталлар, х-р эргийии түргэнин үөрэтиигэ Власов-Максвелл, Шредингер-Максвелл, Вигнер-Максвелл тэҥнээһиннэрэ.

Түмүккэ Лорд Рэлей тыллара: “Кэлэр көлүөнэ Максвелл сырдык электромагнитнай теориятыгар оҥорбут сүдү үлэлэрин саамай үрдүк ситиһиинэн ааҕыахтара»

Наҕараадалара

·      1854с. Смит бириэмийэтэ

·      1856с. Эдинбурскай Королевскай уопсастыба чилиэнэ

·      1857с. Адамс бириэмийэтэ

·      1860с. Румфорд мэдээлэ

·      1861с. Лондонскай Королевскай уопсастыба чилиэнэ

·      1866с. Бейкеровскай лиэксийэ

·      1870с. Эдинбургскай университет литератураҕа Бочуоттаах дуоктара

·      1874с. Американскай ускуустуба уонна билим академиятын чилиэнэ

·      1875с. Американскай философскай уопсатыба чилиэнэ

·      1875с. Геттинскай билим академиятын кэриспэндиэн-чилиэнэ

·      1876с. Оксфордскай университет гражданскай быраабын Бочуоттаах дуоктара

·      1876с. Нью-йорскай билим академиятын Бочуоттаах чилиэнэ

·      1877с. Нидерланскай Королевскай билим академиятын чилиэнэ

·      1877с. Венскай билим академиятын кэриспэндиэн-чилиэнэ

·      1878с. Вольт бириэмийэтэ

·      1878с. Падуанскай университет Бочуоттаах физика дуоктара

Сүгүрүйүү

Кини аатын индуктивноһы кээмэйдээһиҥҥэ – мост Максвелла (катушка Максвелла) өйдөбүлүнэн киллэрбиттэрэ. Хомойуох иһин, кини оҕото суоҕа, кэргэнэ Кэтрин Мэри, өлөрүн чугаһыгар, Максвелл баайын – үлэлэрин Кавендишскай лабораторияҕа анаабыта. Ити харчыга олоҕуран Максвелл стипендията диэн төрүттэммитэ. Бу истипиэндийэни элбэх биллиилээх учуонайдар ылан тураллар. Ону таһынан 1961 сыллаахха Британскай физика института Максвелл аатынан физика уонна математика эдэр учуонайдарыгар аналлаах мэдээл уонна бириэмийэ олохтообута. 1977 сыллаахха Максвелл аатынан Фонд тэриллибитэ, бу кэнпириэнсийэҕэ физиктар, математиктар уонна инженердэр кытталлар.

Скульптуралара.

1931 сыллаахха алтынньы ыйга Вестминстерскай аббатствоҕа Майкл Фарадей уонна Джеймс Клерк Максвелл ааттарынан мемориальнай билиитэлэри арйбыттара. Максвелл профессор буолбутун чиэстиир сүүс сыллаах күнүгэр Маришаль колледжын картиннай галереятыгар кини бьюстун туруорбуттара. Скульптор Чарльз д, Орвилль Пилкингтон Джексон. 2008 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр Эдинбург уулуссатыгар, боруонсанан оҥоһуллубут, Максвелл статуйатын туруорбуттара, ааптар шотландия биллиилээх скульптора Александр Стоддарт.

Астрономическай эбийиэктэрэ

-       Ый кэннигэр аар төттөрү кратер

-       Венера планетаҕа баар саамай улахан хайа массива

-       Сатурн тиэрбэстэригэр баар Максвелл хайаҕаһа

-       Гавайаҕа баар саамай улахан субмиллиметровай диапазоҥҥа үлэлиир Максвелл телескоба

Максвелл аатын сүгэр тутуулар

-       Эдинбурскай университет, манна физика, математика уонна метереология салаалара бааллар.

-       Ватерлоо Лондонскай Кингс – колледж кампуһа.

-       Сэлфордскай университет уонна кэнсиэртинэй саалата.

-       2006 с. Эдинбурскай академияҕа Максвелл аатынан киин арыллыбыта.

Максвелл аатынан уулусса:

- Кавендиш лабораториятын аттыннааҕы уулуссаҕа Максвелл аатын иҥэрбиттэрэ.

Максвелл аатынан тэрээһиннэр:

- 2002 с. ВВС радиостанция “100 улуу британецтар” ыйытынньыгар Максвелл 91-с миэстэҕэ тиксибитэ.

- 2006 с. ВВС телеканал «Шотландия историятын саамай улуу түгэннэрэ» ыйытынньыгар Максвелл 4-с миэстэҕэ киирбитэ.

- 2005-06 сс. Шотландия Национальнай библиотеката ыыппыт ыйытынньыгар Максвелл саамай биллиилээх шотландскай учуонайа буолбута.

- 2006 с. Шотландияҕа уонна Аан дойду атын сирдэригэр Максвелл төрөөбүтэ 175 сылыгар киэҥ тэрээһин ыытыллыбыта.

- 2014 с. Nvidia видеопроцессорын архитектуратыгар Максвелл микроархитектура диэн аат иҥэриллибитэ.

Гаас кинетическай теорията.

Максвелл араарыылара.

Максвелл араарыыларын холобура. Өссө биир Максвелл научнай үлэтинэн буолута гаас кинетическай теорията, а.э. гаас частицалара сылаас көмөтүнэн үөскээһиннэрэ. Максвелл Рудольф Клаузиус идеятын салҕааччынан үлэлээбитэ, ол курдук малекула орто түргэнэ уонна уһуна өйдөбүлү киллэрбитэ. Онтон Клаузиус теория вероятности наукаҕа киллэрбитэ. Максвелл бу үлэни 1859 с. Philosophical Magazin сурунаалга ниэмэс учуонайын Рудольф Клаузиус үлэтин ааҕан баран, бу сыыһа сабаҕалааһын диэн дакаастыыр сыалтан ылсыбыта, ол эрэн кэлин учуонай сөпкө эппитин билиммитэ. Ол сыл балаҕан ыйыгар  бу сабаҕалааһын үлэтинэн Авердиҥҥа Британскай Ассоциация мунньаҕар иһитиннэрии оҥорбута. Ити түмүктэрэ 1860 с. тохсунньу уонна от ыйдарыгар “Гаас динамическай теориятыгар быһаарыылар» ыстатыйанан бэчээттэммиттэрэ. Максвелл гаас элбэх сөптөөх чиҥ саарыктар хамсааһыннарыттан турарын дакаастаабыта. Бу саарыктары хас да өлөххө араарыахха сөбүн, кинилэр түргэннэринэн уонна ахсааннарынан уларыйалларын дакаастаабыта. Ол курдук гаас тэҥнээһиннэрэ тус-туһунан түргэннээхтэрин Гаусс кривойунан наукаҕа киллэрбитэ. Бу сабаҕалааһыннар кэлин бары дакаастаммыттара, ол кэлин статистическай механика диэн хайысханнан наукаҕа киирбитэ.

Дуоһунаһын сүтэриитэ.

Сатурн тиэрбэстэрин тирэхтэрэ.

Авердиҥҥа үлэлээбит научнай үлэтигэр, Максвелл “динамическай волчогун” проектааһыныгар үлэлээбитэ. 1857 с. “Кембриджскай философскай уопсастыба үлэлэригэр” кини ыстатыйата тахсыбыта, онно “Фарадеевскай күүс тардыылара” (On Faradays lines of force),  электричество туһунан хас да сыллаах үлэтин түмүктэрэ киирбиттэрэ. Бу үлэтин, ити саас, хас да улуу британскай физиктара ыыталаабыта. Фарадейга бэйэтигэр эмиэ, ол түмүгүнэн, кэлин, бу икки улуу учуонайдар доҕордуу буолбуттара, суруйсаллара, санааларын атастаһаллара. Ити кэмҥэ өссө эбии биир үлэтинэн - геометрическай оптика буолбута. “Оптическай прибордар уопсай сокуоннара» диэн ыстатыйатыгар, табыллыбыт оптическай прибордар хайдах усулуобуйаҕа туттуллуохтаахтарын, үлэлиэхтээхтэрин туһунан түмүк анаалистарын киллэрбитэ. Максвеел бу үлэлэрин түмүгүн, бэйэтэ хаста да дакаастаан турар. Ол эрэн, сүрүн болҕомтотун, Максвелл бу кэмнэргэ Сатурн көлөөскөлөрүн тирэхтэригэр уурбута. 1855 с. Кембриджскай университет «Адамс бириэмийэтигэр” кыттыбыта.

Сатурн тиэрбэстэрин Галилео Галилей арыйбыта биллэр, ол гынан баран тиэрбэстэр хайдах эргийэллэрэ таабырын этэ. Сатурн үс көлөөскөлөрүнэн эргимтэлэнэр (ити эрэ иннинэ Джордж Бонд үһүс көлөөскө баарын арыйбыта). Уильям Гершель бу көлөөскөлөр кытаанах эттиктэртэн тураллар диэн этэрэ. Онтон Пьер Симон Лаплас дакаастаабытынан, кытаанах эттиктэртэн турар хайдах да эргийбэттэрин этэн туран, убаҕас эттиктэртэн тураллар диэн эппитэ. Онуоха, Максвелл бу көлөөскөлөр кытаанах да, убаҕас да буолбаттарын дакаастаабыта. Кини этэринэн – бу бэйэ-бэйэлэрин кытта сибээстээх метеориттар биир кэмник, биир хайысхаҕа эргийэллэрэ буолар диэн түмүк оҥорбут. Метеориттар Сатурн планета тардыытын күүһүнэн кини тула эргийэллэрэ уонна ыһыллыбаттара диэбитэ. Бу үлэтин түмүгүнэн, 1857 с. Максвелл «Адамс бириэмийэтин” ылбыта. Манан тохтооботоҕо үлэтин салгыы ыыппыта, ол түмүгүнэн 1859 с. “Сатурн көлөөскөлөрүн хамсааһынын тирэхтэрэ” диэн трактата тахсыбыта. Бу үлэ тута наука эйгэтигэр улахан болҕомтону ылбыта. Королевство астронома Джордж Эйри, Максвелл бу үлэтин ,, Физикаҕа математиканы чаҕылхайдык туттуу,, диэн сыаналаабыта. Кэлин 1895 с. Джеймс Килер уонна Аристарх Белопольскай үөрэтиилэринэн, бу үс көлөөскөлөр биир кэмник буолбакка, иһинээҕи көлөөскө түргэнник эргийэрин дакаастаабыттара. Ол эрээри Максвелл Сатурн көлөөскөлөрө эргийэллэрин аан бастаан арыйбыт учуонай буолар.

Ток смещения.

Максвелл тэҥнэбилэ.

Фарадей уонна Томсон санааларыгар тирэҕирэн, Максвелл маннык түмүккэ кэлбитэ: “Магнетизм – айылҕаттан тардар күүстээх, онтон электрическай ток – киирии сүүстээх». Ону көрдөрөөрү механическай мадьыал оҥорбута. Малекулярнай эргимтэни магнитнай поле үөскэтэр, ол эргийэрин  “холостуой көлүөһэлэр” хааччыйалларын көрдөрөрө. Холостуой көлүөһэлэр электричествоны үөскэтэллэр уонна ол көмөтүнэн үлэлииллэр, түмүгэр электрическай ток үөскүүр уонна магнитнай поле тардарын күүһүнэн биир хайысхаҕа эргийэллэр. Ону Максвелл  “Буравчик быраабылата” термининэн наукаҕа киллэрбитэ. Бу арыйыыны аатырбыт физик Дж.Дж. Томсон “Физикаҕа Максвелл улуу кылаата”  диэн ааттаабыта. Бу түмүктэр 1861-1862 сс.элбэхтэ  “Физика күүстээх тардыыта”  ыстатыйаларынан бэчээттэммиттэрэ. Бу ыстатыйатыгар Максвелл, эргимтэ эйгэтэ Френель светоноснай эфиригэр майгынныырын ыйбыта. Ол түмүгүнэн сырдык электромагнитнай теориятын айбыта.1864 с. Тахсыбыт ыстатыйатыгар Максвелл сырдык түргэнэ уонна электромагнитнай охсуу түргэнэ биирдэрин дакаастаабыта.