Джурма
Джурма – Сэбиэскэй Сойуус саҕана Чуумпу Акыйаан устун устар "Дальстрой" хараабылын аата.
Хараабыл уһуна 123 м, кэтитэ 18 м, уйуга 7000 т.
Хараабыл туһунан үһүйээн уларыт
"Джурма" хараабыл 1933 сыл күһүөрү Владивосток куораттан Магадаҥҥа 12 000 хаайылаахтары тиэйэн хоҥнубут. Беринг проливын туораан, Чукотка муоратыгар киирэн баран, мууска хам ылларбыт уонна онно кыстаабыт. Бу түмүгэр бары 12 000 хаайыылахтар үлүйэн өлбүттэр. 1934 сыл сааһыгар хараабыл босхолонон, Амбарчик пордугар кураанах тиксибит. Ол аата, 12 000 киһи өлүгүн ууга бырахпыттар.
Хараабыл Голландияҕа оҥоһуллубут, аата "Бриэль" ("Brielle"). Аан дойду экономиката кириизискэ киирбит кэмигэр Амстердам тэрилтэтэ хараабылы ССРС-ка атыылабыт, хараабыл аата "Джурма" диэҥҥэ уларытыллыбыт уонна Чуумпу Акыйаан флотугар бэриллибит.
Аҕа Дойду Улуу сэриитин саҕана "Джурма" кэмиттэн кэмигэр АХШ биэрэгэр сырыыны оҥороро, ССРС-ка анаммыт сэрии матырыйаалын аҕалара. АХШ хаста даҕаны хараабыл өрөмүөнүн ороскуотун уйуммута.
60-ус сылларга "Джурма" эргэрэн көтүрүллүүгэ барбыта.
Хараабыл мууска хам ылларан олорор кэмигэр быыһыыр кыах баар этэ. Ол курдук, 1934 сыл олунньутугар чугас эргининэн Челюскин хараабыл 104 төбөлөөх хамаандата лааҕыр оҥостон олорорун быыһаабыттара. Маны таһынан АХШ көмөлөһөргө бэлэммит, Аляскаттан кэлэн дьону быыһыахпытын сөп диэбиттэрин Сталин аккаастаммыта.
"Джурма" туһунан литератураҕа уларыт
- 1947 – Давид Даллин, Борис Николаевский: "Forced Labor in Soviet Russia" ("Принудительный труд в Советской России")
- 1974 - Александр Солженицын: Архипелаг ГУЛАГ
- 1978 - Robert Conquest: The Arctic Death Camps (Арктические лагеря смерти)
- Андрей Сахаров ахтыыларыгар
- 1996 - Ральф Штеттнер: Archipel GULag: Stalins Zwangslager – Terrorinstrument und Wirtschaftsgigant (Архипелаг ГУЛаг: Сталинский лагерь - инструменты террора и экономический гигант - монография)
"Джурма" туһунан чахчы уларыт
Мартин Боллингер диэн АХШ учуонайа быһаарбытынан, бу кэпсэммит үһүйээн үһүйээн эрэ. "Джурма" хараабыл 1935 сылга диэри Голландия бас билиитигэр баара. Дьон кэпсээнигэр Хабаровск диэн атын хараабылы кытта бутуйбут буолуохтарын сөп. Ол хараабыл кырдьык сити миэстэҕэ, сити кэмҥэ мууска хам ылларбыт, уонна 1934 сыл сааһыгар Амбарчик пордугар тиксибит. "Хабаровск" "Джурматааҕар" улахана. "Джурма" 3-4 тыһыынча хаайыылааҕы тиэйэрэ.
Халыма лааҕырдарыгар учуонайдар суоттууларынан биир мөлүйүөнтэн тахса киһи өлбүтэ.
- Martin J. Bollinger: Stalin’s Slave Ships: Kolyma, The Gulag Fleet, and the Role of the West, Praeger Publishers, November 2003, 240 S., 49,95 $