Тыгын Дархан

Тыгын Дархан — Өлүөнэ өрүс орто сүүрээнигэр уонна Бүлүүгэ бэйэтин былааһын тарҕаппыт, XVI-XVII үйэлэр быыстарыгар олоро сылдьыбыт сахалар баһылыктара.

Линденау суруйарынан, Тыгын үс олохтоох эбит. Маҥнайгыта Алаҕана уонна Куллаты үрэхтэрин икки ардыгар баар эбит. Иккиһэ Табаҕа күөлүн аттыгар, үсүһэ Сайсары күөлүн таһыгар, билиҥҥи Дьокуускай куорат турар сиригэр баара. Былааһа муҥутуур кэмигэр, Сайсарыга, Ытык күөл, Yрүҥ күөл, Кытаанах кырдал диэн сирдэргэ уһаайбалааҕа. Кини сылгы уонна ынах сүөһүтэ, дьоно уонна харалара, үлэһит, чаҕар дьоно соҕуруу билиҥҥи Малдьаҕар нэһилиэгэр диэри, хоту Нам улууһун кыраныыссатыгар диэри олороллоро. Линденау бигэргэтэринэн, тойон-ууһун баһылыгынан, Мунньан өлбүтүн кэннэ, кини кыра уола Тыгын анаммыт. Убайдара аҕабыт биһигини анаабата диэн олус абарбыттар, Тыгыҥҥа өстөммүттэр. Мунньан уолаттарын иирсээнэ Орто дойдуну барытын аймаабыт, саха уустара барыта, Линденау этэринэн, бу охсуһууга кыттыспыттар.

Тыгын намнары (Чорбоҕор Баатыр), боотур уустары (Батас Мөндүкээн), хоролору (Анньыһар Боотур уонна Тарбыах Баай), сэттэ ини-бии бөрө бөтүҥнэри, бороҕоннору (Бэрт Хара) кытта сэриилэспит. Аймахтара малдьаҕардар, дьөппөннөр, наахаралар Тыгын Тойоҥҥо наар буойун, боотур ыытан атын улуустары кытта сэриилэһэргэ наар көмөлөһөллөр эбит. Ол эрээри бу уустар Тыгын кинилэртэн сир, дьон көрдөөтөҕүнэ наар аккаастаан ыыталлар эбит. Ону сэриилии сатаан баран, Тыгын кыайбатаҕа үһү. Ходоролортон хара көрдөөбүтүн биэрбэтэхтэрин иһин, 33 ураһа киһини утуйа сыттахтарына киирэн имири эһэн кэбиспиттэр. Ол эрээри Линденау бигэргэтэринэн, тохтоло суох буолар хаан тохтуулаах киирсиилэр, атын уустар бары сыыйа мөлтөөн, Тыгын былааһын билинэллэригэр эрэ тиэрдибит.
Эллэй диэн ааттан сиэттэрэн, А.П.Окладников сахаларга өссө соҕуруу олордохторуна, биис уустарын холбоһуга – эль баар этэ диэн дакаастыыр. Онон бу тэриллиини сахалар соҕурууттан илдьэ кэлбит буолуохтарын эрэ сөп. Линденау суруйарынан, сахаларга Эллэй удьуордара «тойон ууһа» диэн аатыраллар эбит.

Страленберг сахалары соҕурууттан Дэҥси Тархан Тегин баһылаан аҕалбыта диэнигэр олоҕуран, Окладников тыгыннар сахаҕа уруккуттан бааллара диэн дакаастыыр уонна историяҕа биллэр Тыгын бу титулы ылбыт биир эрэ киһинэн буолар диэн этэр. Эмиэ Страленберг этиитигэр тирэҕирэн, улуу академик Тыгын диэн тыл былыргы түүрдэр "тегин" диэн терминнарын кытта бииригэр туох да саарбах суох диэн этэр.