Дьааҥы Киһилээх хайалара
Киһилээх хайалара
уларытСаха сирин биир кэрэ көстүүтэ - Киһилээх хайалара. Киһилээх хайалара Үөһээ Дьааҥы улууһун Дьааҥы уонна Адыаччы өрүстэр икки ардыларынааҕы үрдэлигэр Киһилээх сиһигэр, Черскэй хайалар тиһиктэрин хотугулуу арҕаа өттүгэр баар. Киһилээх хайа чыпчаала муора таһымыттан 1548м урдуккэ тиийэр, устата - 80 км. Киһилээх - саха дьонугар ытыктабыллаах сир. Геологтар суоттарынан бу хайалар 60 мөллүйөнҥэ тиийэ саастаахтар.
Киһилээх хайалара - дэҥҥэ көстөр айылҕа кэрэ көстүүтэ. Саха сиригэр маннык ытыктанар хайа суох. Бу сир цивилизация тыыппатах уу туҥуй айылҕата, кэрэ уонна ураты көстүүтэ уруккуттан, бу хайалар киһиэхэ энергетическэй, киһини эмтиир дьайыылааҕын итэҕэйэр туристар болҕомтолорун тардар.
Үөскээһинэ
уларытУуллаҕас хайа боруодата (магма) сир хайдыбытынан тахсан сойбута тулалыыр буора үрэллэн, суураллан аҕыйаабытыгар чорбойтолоон тахсан, ыраахтан көрдөххө, дьон субуруһан баран эрэрин курдук көрүҥнээх буолбут туруук таас бөлөҕө.
Култуурата
уларытХайа сахатын биир уратыта - хайаҕа сүгүрүйүү буолар. Манна бастанан туран, Киһилээххэ сүгүрүйүү киирэр. Бу киһи курдук бодолоох хайа үрдүгэр турар очуостар, кинилэр бары улахан, сүдү иччилээхтэр. Хайа сахалара былыр-былыргыттан Киһилээхтэн улаханнык саллаллара, ону таһынан ытыктыыллара, сүгүрүйэллэрэ. Аата да ааттаммат ытык сиринэн ааҕаллара. Оннооҕор онно тахсыбат, сылдьыбат этилэр, улаханнык айыыргыыллара. Бу сиэр-туом култууратын өссө биир уратыта
Киһилээх хоту улуус аайы баар, ол эрээри саамай элбэх очуос Дьааҥы Киһилээҕэр тоҕуоруһар. Бу үс хайаттан турар сир: Элгэс Киһилээҕэ (саамай улахана), Ыыннаах Киһилээҕэ (саамай үрдүгэ - Улахан Киһилээх, бу Боруулаах үрдэ), Адыаччы Киһилээҕэ. Дьон санаатынан ити былыргы цивилизациялар хаалларбыт барельефтара, пирамидалара, энергетическай кииннэрэ. Ол энергетиката билигин даҕаны улэлии турар, Киһилээххэ таҕыстахха Күн дьикти кэрэ иилэнэр, кустуктанар. Итини Афанасий Осипов Киһилээх туһунан хартыыналарыгар көруөххутун сөп.
Былыргылар хайа төбөтүн суоран, улахан пирамидалары, таас сиэркилэлэри оҥорон хаалларбыттар. Олор Көстөр, Өндөөкөччу хайатыгар уонна Боруулаах тула бааллар. Илим хотоҕоһун курдук субуллан сыталлар. Саамай дьиктитэ диэн, саанан кыҥаабыт курдук бары Ыыннаах Киһилээҕин ыйаллар. Атын улуустарга баар Киһилээх очуостар эмиэ бары Ыыннааҕы ыйар буолуохтаахтар. Ол иһин кинини Улахан Киһилээх диэн ааттыыллар.
Хайа култууратын чаҕылхай көрүҥэ - таас очуостар уруһуйдара. Хайаҕа сүгүрүйэр дьон очуоска сиэри-туому, баҕа санааларын уруһуйдууллара. Ону Ытык сир иччитэ толороро. Аныгы уруһуйдар эмиэ көстөөччулэр. Ол эрээри, мээнэ уруһуйдуур сэттээх буолуон сөп, хайа иччитэ ону иэстэһэр, кини сыалын булгуччу ситиһэр. Хайаҕа элбэх быһылаан, өлүү-сүтүү тахсар, бу сиэри-туому, хайа култууратын кэһииттэн буолар. Хайаҕа тахсыы, үрэҕи туорааһын, муохха хаамыы - туспа култууралаах, бэйэтэ ньымалаах. Култуура - киэҥ өйдөбуллээх, манна туох барыта киирэр.
Хайа үрдүгэр, хотоол сирдэргэ уу мустар, онно обоччо үөскүүр. Бу обоччо муоҕунан бүрүллэ сытар. Хайаны билбэт дьон муоҕунан хааман иһэн, обочоҕо түбэһэн былдьаналлар. Хайаҕа саамай кутталлаах сир - муохтаах обоччо. аны онно түспүт киһи көстүбэт, бүтүннүү тимирэр. Холобура, Кыымчаан Кучу итинник сиргэ түбэһэн сураҕа суох сүппүтэ. Муохха уһун ураҕастаах сылдьыахтааххын, ол эрээри таастарынан эргийэ хаамар быдан ордук. Үөһээ тахсаргар таастарынан хаамаҕын, аллараа түһэргэр муоҕунан туһэҕин, ол эрээри таастан олох чугас сылдьаҕын. Хайаҕа сылдьыы - туспа сиэрдээх-туомнаах.
Хас биирдии очуос, скульптура туспа иччилээх. Көрдөһөр сиэр-туом эмиэ тус-туһунан. Оҕо тааһыттан - оҕону көрдөһөҕүн, таптал тааһыттан - тапталы, баҕа тааһыттан - баайы-дуолу, табыллыыны, эмээхсин тааһыттан - уһун олоҕу, элбэх оҕону-урууну, олоҥхо тааһыттан - поэт, суруйааччы, композитор кыаҕын.
Хайа култуурата сүрдээх уустук, итини көрбүөччү, билгэһит, үөһэттэн айдарыылаах эрэ киһи сурукка-бичиккэ таһаарыан сөп. Киһилээх култуурата өссө ханна даҕаны сурулла илик. Кини аар-саарга аатырбыт Кайлас (Тибет) култууратыгар чугас, ол эрээри эмиэ уратылаах.
Устуоруйата
уларытБылыргы кэпсээннэринэн бу сир билиҥҥи курдук улахан тымныыта суох буолан дьон уруккуттан хайаларга олорбуттар. Сылтан сыл тымныйдар тымныйан дьон хайалартан соҕуруу көһөргө быһаарыммыттар. Ону куһаҕан тыыннаах айыылар бу дьону Киһилээх хайатын туораан истэхтэринэ тааска кубулутан кэбиспиттэр.
Ылыллыбыт сирэ
уларыт- "Хайа Култуурата" ыстатыйа, "Кииҥ куорат" хаһыат, сэтинньи 23 күнэ 2006с. 47(379)№