Дьон бары сөбүлүүр оҕолоро

Дьон бары сөбүлүүр оҕолоро диэн көрсүө, сэмэй, киһилии үчүгэй майгылаах, бэрээдэктээх оҕо ааттанар.

Сэбиэскэй былаас эстэн эрэр кэмигэр оҕолору барыларын маанылааһын, атаахтатыы, саҥаны, айыыны оҥороллорун хайҕааһын, киһиргэтэн биэрии, сыыһа үөрэтии тэнийбитэ. Ол түмүгэр билигин кэлэн эдэрдэр оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ аһара элбээн иһэриттэн үгүстэр санааҕа ыллараллар, хаһыаттарга суруйа сатыыллар. Оҕону иитиигэ элбэх дьон биир санааланнахтарына уонна ол санааларын толорууга туруннахтарына, сахалыы өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин тутустахтарына оҕону иитии сыыһаларын көннөрөр кыахтаахтар.

Төрөппүттэр бука бары оҕолоро этэр тылларын истэр, толоругас, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй буола улаатыахтарын, үөрэҕи, билиини ситиһиэхтэрин, үлэни-хамнаһы кыайыахтарын, уһун үйэни ситиһиэхтэрин олуһун баҕараллар. Кинилэр көрсүө, сэмэй майгылаах, аһара барбат, сыыһа-халты туттубат киһи уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын билэллэрин оҕолоругар тириэрдэн кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр.

Сахалар оҕону кыра эрдэҕиттэн «Бэрээдэктээх буол», «Үчүгэй оҕо бэрээдэги тутуһар», «Көрсүө, сэмэй буол» диэн этэн үөрэтэллэр уонна бэйэлэрэ бэрээдэктээх киһи диэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи буоларын оҕолоругар тириэрдэллэр. Бу үөрэҕи ылынан тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор оҕо киһи быһыылаах киһи, бэрээдэктээх киһи буола улаатар кыахтанар. Кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги, үтүө үгэстэри тутуһарга үөрэммит оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорорго иитиллэриттэн, соннук үгэстэр үөскүүллэриттэн, хаһан да аһара туттубат, куһаҕан быһыылары оҥорбот киһилии киһи буола улаатар кыаҕа элбиир.

Этэр тылларын истэр, этиллибити соннук толорор оҕолорун төрөппүттэр бары сөбүлүүллэр. Иитии, үөрэтии көмөтүнэн этэр тылларын хайдах этиллибитин курдук толороругар үөрэтэллэр, күһэйэллэр. Оҕолоро көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх буола улааттаҕына төрөппүттэр абыраналлар, сыыһа-халты туттунарыттан эрэйи көрсүбэттэр.

Оҕо улаатан иһэн детсадка барар. Детсад үлэһиттэрэ, иитээччилэрэ көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх оҕону олус диэн сөбүлүүллэр, атыттарга холобур оҥостон туһаналлар. Буруйу оҥорор, мэниктиир оҕолору муннукка туруораллар, мөҕүөхтэрин сөп. Буруйу, куһаҕаны оҥоруу диэн тугуй? Киһи оҥорбот быһыытын эбэтэр киһи оҥороруттан атыннык, туспатык, урут суоҕу оҥоруу, айыыны оҥоруу буолан тахсарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Оҕо айыыны оҥорон буору, кумаҕы ыһан бурҕаттаҕына тохтото охсорго, куһаҕаны оҥорума диэн этэргэ эрэ тиийиллэрин бары иитээччилэр билэллэр.

Оҕо улаатан оскуолаҕа киирдэҕинэ көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх оҕолор үчүгэй оҕолор аатыраллар, учуутал этэрин болҕойон истэллэр, үчүгэйдик үөрэнэллэр, куруук хайҕаналлар. Бары учууталлар көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх оҕолору үөрэтэ сылдьыахтарын чахчы баҕара саныыллар.

Бары баспытааталлар, учууталлар, преподавателлэр истигэн, толорумтуо, үчүгэй, сымнаҕас, көрсүө, сэмэй майгылаах оҕолору иитэ, үөрэтэ сылдьыахтарын олуһун баҕараллар. Элбэхтик хамсанар, мэник-тэник, саҥаны, урут оҥорботоҕун, дьон оҥорботторун, айыыны элбэхтик оҥорон иһэр оҕону кинилэр бары сөбүлээбэттэр, мөҕөллөр, туораталлар. “Айыы үчүгэй" диэн үөрэтии оҕо аһара барар майгынын сайыннаран кэбиһэрин билэн сахалар "Айыы диэмэ", “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр.

Аһара барар майгылаах оҕолорго «Трудные подростки», “Маргиналлар” диэн туспа ааттары иҥэрдилэр. Маннык ураты майгылаах оҕолор кыра эрдэхтэриттэн киһилии быһыыга иитилиннэхтэринэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэннэхтэринэ элбэх туһалаах, ол аата үрүҥ, саҥаны айыылары оҥорор кыахтаныахтарын сөбүн билигин умнан, бу оҕолору туората сатыы сылдьаллар. Аҥардас дьахталлар уолаттары атаахтаппакка эрэ кыайан улаатыннарбаттарын билиниэхтэрэ этэ.

Үгүс оҕолорбут, ордук саҥаны, туһалааҕы оҥоруохтаах уолаттарбыт «Трудные подростки» диэн араарыыга түбэһэллэр, оскуоланы этэҥҥэ бүтэрэн, салгыы үөрэххэ киириилэрэ хааччахтанар. Оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыланарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарарга ииппэккэ, үөрэппэккэ, аҥардастыы оонньото сылдьан баран улааппытын кэннэ үөрэтэ, такайа сатааһын оҕо утарсыытын, сөбүлээбэт буолуутун үөскэтэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатан, маанылаан өйүн-санаатын бэйэмсэх, бары мин эрэ туспар кыһаныахтаахтар диэҥҥэ иитэрбититтэн, үөрэтэрбититтэн аһара барар майгылара улаатар.

Аһара барар майгылаах, тулуура суох оҕолор элбээбиттэрэ учууталларга илэ кутталы үөскэтэр буолла. Учуутал элбэх икки сыананы туруорарын иһин оҕолор кырбаан баран тэтэрээттэрин тула уураннар уматан кэбиспиттэрэ, кырдьаҕас физкультура учууталын охторо сылдьан кырбааһыннара, оҕо учууталы быһаҕынан анньыыта онно биллэр холобурунан буоллулар.

Үөрэҕи ылыныы ыарахан, бэйэ урукку өйүн-санаатын уларытары эрэйэр. Ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныы оҕоттон ураты тулууру, туруоруллубут көрдөбүлү хайаан да кэмигэр толорууну эрэйэрин төрөппүттэр умнубаттара, оҕону кыра эрдэҕинэ тулуурдаах, көрсүө, сэмэй майгыга ииттэххэ, үөрэттэххэ, оҕо салгыы олоҕо улахан долгуннарга оҕустарбакка эрэ биир тэҥник баран иһэр.

Үөрэтэр, такайар киһи этэрин болҕомтолоохтук истэр уонна толорор оҕо үөрэҕи ылынар кыаҕа улаатар. Үөрэҕи, билиини ылыныыга тулууру, дьулууру бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй оҕолор көрдөрөллөр. Бары иитээччилэр, учууталлар көрсүө, сэмэй оҕолору иитэ, үөрэтэ сылдьыахтарын кырдьык баҕараллар.

Бэрээдэги көрөөччүлэр, полиция үлэһиттэрэ эдэрдэр бары бэрээдэктээх, бары быраабылалары, сокуоннары халбаҥнаабакка эрэ тутуһар, арыгыны аһара испэт көрсүө, сэмэй майгылаах буола улааталларыгар эмиэ баҕараллар. Буруйу-сэмэни оҥорооччулары аһара барааччылар, киһиттэн ураты буола, айыыны оҥоро сатааччылар ордук элбэтэллэрин бэрээдэги көрөөччүлэр билэллэр.

Эдэрдэр аһара барар майгылара улаатыыта оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ улаатан, ыараан иһэригэр тириэрдэр. Эр дьон майгылара туруга суоҕуттан кыралар, кыамматтар, дьахталлар ордук атаҕастаныахтарын сөп. Аһара барар майгылаах, сыыһа-халты туттунар, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥорор киһиттэн дьон бары сыыйа тэйэллэр, сэрэнэллэр.

Күөнтэһииттэн сылтаан өлөрсүү эмиэ элбэх. Сакаастаан өлөрүү уратылара эмиэ аһара баран эрэллэр. Тугунан өлөрөрү ыйан биэриигэ кытта тиийэн эрэллэр. Биир киһи сакаастаабыт киһитин бейсбол биитэтинэн кырбаан өлөрөр наада диэн ураты сакааһы оҥорбута биллибитэ. Бу быһыы ким да оҥорон көрө илик быһыыта буолан саҥаны айыы уонна олус куһаҕан, хара айыы буолар.

Төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрин үтүгүннэрэн, тугу барытын бэйэлэрэ, улахан киһи оҥорорун курдук оҥотторо, оннук үөрэтэ сатыыллар. Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ сыыһа-халты туттунан, улахан киһи оҥороруттан атыннык оҥорон кэбистэҕинэ, табыллыбакка хаалан, куһаҕаҥҥа кубулуйуон сөп. Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аан бастаан тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго иитэр, үөрэтэр, оннук үгэстэри иҥэрэр туһата улахан. Бу үөрэҕи ситиһиигэ баҕа санаа киһитэ, киһи таҥара баара үөрэх тиийимтиэтин улаатыннарар.

Оҕо улаатан иһэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэрэ киһи быһыылаах буолуу, киһи буолууну ситиһии диэн ааттанар. Киһи быһыылаах киһи буолуу диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар биир тутаах үөрэҕэ буолар.

Үлэни үлэлиир эрэйдээх, ыарахан. Көрсүө, сэмэй майгылаах киһи эрэ үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар. Туох эмэ үлэни үлэлээри гыннахпытына аан маҥнай бу үлэни кытта билсиһэн, сэрэхтээх буолууга үөрэнэн эрэ баран үлэ саҕаланыахтаах. Ханнык баҕарар үлэ биэрээччи эдэр үлэһитин үлэҕэ сэрэхтээх буолууга үөрэтэн эрэ баран үлэ биэрэн үлэлэтиэхтээх. Үлэҕэ аһара барыы, атыннык, киһи оҥороруттан туспатык оҥоруу букатын да көҥүллэммэт, барытын урут оҥорулларын курдук, киһи быһыылаахтык оҥоруу эрэйиллэр. Үлэлии сылдьан араас айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу букатын да көҥүллэммэт, үлэ быраабылатыгар сөп түбэспэт. Үлэҕэ киһи оҥороруттан атыннык оҥоруу сыыһа-халты туттунууга, дэҥнэниигэ тириэрдэрэ элбиэн сөбүттэн эрдэттэн сэрэннэххэ эрэ табыллар.

Үлэҕэ-хамнаска сыыһа-халты, аһара туттубат, көрсүө, сэмэй үлэһит киһи хайҕанар, тулуура улаханыттан таһаарыылаахтык үлэлиир кыахтанар. Үлэ уһуннук үлэлэнэр, күҥҥэ аҕыс чаас устата. Пиэнсийэҕэ тахсыахха диэри кырата сүүрбэ биэс сыл үлэлиэххэ наада. Тиэтэйэр, ыксыыр, киһиргиир, буолар-буолбат айыыны оҥоро сатыыр үлэҕэ букатын табыллыбат быһыылар буолаллар, киһини сыыһа-халты, аһара туттунууга тириэрдэллэр.

Үлэһит көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх, барыны-бары үчүгэйдик сыаналаан, тэҥнээн көрөн быһаарыыны ылынар. Бука бары салайааччылар, араас көрүҥнээх үлэни тэрийээччилэр үлэһиттэр бары үөрэхтээх, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты, аһара туттубат, үлэлии үөрүйэх буолуохтарын баҕараллар. Үлэ кэмигэр сыыһа-халты туттунуу суох буоларын туһугар үлэһит киһи сэрэхтээх, үлэни оҥоруу быраабылаларын кытаанахтык тутуһара ирдэнэр. Көрсүө, сэмэй, бэрээдэги тутуһар үлэһиттэрдээх буолуон хас биирдии салайааччы баҕарар.

Туһалаах үлэни-хамнаһы оҥорор дьон бары баҕа санааларын түмнэхпитинэ оҕолор, эдэрдэр бары көрсүө, сэмэй бэрээдэктээх буолуохтарын баҕараллар. Оҕону көрсүө, сэмэй буолууга сахалар таҥараларын үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр. Оҕо уонна улахан киһи өйдөрө-санаалара уратыларын арааран билэн, оҕону иитиигэ туһаныыны сахалар таҥараларын үөрэҕэ былыр-былыргыттан тутуһар. (1,94).

Кырдьаҕас, уһуннук олорбут, үлэлээбит киһини тиһэх суолугар атаарыыга бары көрсүөтүк, сэмэйдик олоҕун уһуннук олордо диэн хайҕаан этэбит. Көрсүөтүк, сэмэйдик олорор киһи олоҕун уһуннук олорорун, сыыһа-халты, аһара туттубатын бары билэбит. Биир улахан сыыһа-халты туттунуу киһи олоҕун кылгатыан сөбүттэн бары сэрэнэ, харыстана сатыыбыт. Ол харыстаныыбыт аата көрсүө, сэмэй буолуу буоларын бары билэбит эрээри, сымыйалыы, албынныы сылдьар тыл үөрэхтээхтэригэр, аһара нууччатымсыйбыт учуонайдарга, кинилэр оҥорбут элбэх сыыһалардаах “айыыларын үөрэҕэр” балыттаран, билигин хаалларан сылдьарбыт хомолтолоох. (2,60).

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарынан оҕону көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх буолууга кыра эрдэҕинэ, биэс сааһыгар диэри, ийэ кута иитиллэр кэмигэр иитэр, үөрэтэр ордук тиийимтиэ, туһата улахан. Бу кэмҥэ үйэлээх үгэстэрэ, ийэ кута үөскүүрүттэн оҕо үйэтин тухары бу үөрэҕэ дьайа, туһалыы сылдьар.

Дьон бары сөбүлүүр оҕолорун үгүс оҕолортон туспа арааран ылыы өй-санаа, майгы уратыларын быһаарыыга туһалыыр. Бары төрөппүттэр, иитээччилэр, учууталлар, үлэ биэрээччилэр көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх, сыыһа-халты, аһара туттубат, сиэри тутуһар, ону-маны буолары-буолбаты, айыыны оҥорбот оҕону, киһини сөбүлүүллэр.

Дьон бары сөбүлүүр оҕолоро, киһилэрэ көрсүө, сэмэй майгылаах буолара быһаарыллар. Төрөппүттэр оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй майгыга иитэллэр, үөрэтэллэр. Көрсүө, сэмэй киһи диэн хаһан да аһара туттубат, тугу барытын харыстыыр санаата улахан, сыыһаны-халтыны оҥорбот, сиэри тутуһар, бэрээдэктээх киһи буолар.

“Харыстас” таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй, үлэһит дьону иитэн, үөрэтэн улаатыннарар таҥара буолар. Көрсүө, сэмэй дьон Айылҕаны харыстыыр күүстэрэ ордук улахан, алдьаппаттар, тоҕута түспэттэр. Онтон айыыны оҥорор дьон сиэри таһынан бараллар, аһара тутталлар, алдьаталлара элбэх. Өй-санаа бу уратытын билэн оҕону кыра эрдэҕинэ көрсүө, сэмэй буолууга иитиллэр. (3,31).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.

2. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.

3. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.