Дэйбиир

Дэйбиир — саха былыргы сэбэ-сэбиргэлэ, үөнү-көйүүрү үргүтэргэ, куйааска сөрүүкүүргэ уонна итэҕэл сиэригэр-туомугар туттуллар.

Билигин дьон дэйбиири көргө-нарга, киэргэлгэ тутталлар. Оттон былыр сахалар бары дэйбиирдээх этилэр. Дэйбиир үс көрүҥнээх: дьиэҕэ-уокка күннэтэ туттуллар судургу; күндүгэ-мааныга, көргө-нарга, ыһыахха туттуллар мааны; сиэргэ-туомҥа, эмтээһиҥҥэ-арчылааһыҥҥа, алгыска туттуллар анал.

Дэйбиир тутула: уга, кылын баайыыта уонна дэйбиир кыла. Угун уһуна былыр ыллар харыстан уһаабат. Оттон кылын тутар анал баайыыта 3—4 тарбах үрдүктээх. Ону сукунанан, тириинэн, сарыынан эҥин оҥороллор. Араастаан киэргэтэллэр. Дэйбиир сапсынар кылын уһуна 5—7 тутум буолар. Онтон уһаабат. Анаан оҥорор киһилэрэ төһө үрдүк уҥуохтааҕынан көрөн уһун-кылгас гыналлар.

Хас биирдии киһи анал дэйбиирдээх буолара. Кийиит-күтүөт, тойон-хотун дэйбиирдэрэ тус-туһунан. Ойуун-удаҕан, эмчит-отоһут, алгысчыт дэйбиирэ эмиэ атын. Хас дэйбиир аайы анал харысхал бэлиэ оҥостоллоро. Дэйбииргэ аналлаах сиэр-туом, анал алгыс, тыл-өс этиллэрэ билигин таһы-быһа умнуллубут. Дэйбиири ымыы гынан илдьэ сылдьаллара үһүйээҥҥэ эрэ хаалбыт.

Дэйбиир туттуллуута

Дэйбиир аҥаардас хааны оборооччулартан (күүгэс, күлүмэн, бырдах, кырдаайы, ньаалаҕай), куйаастан эҥин көмүскэнэр эрэ тэрил буолбатах. Уус дэйбииргэ иҥэрбит иччитэ хара дьайы халбарытар, о.а. дэйбиир иччитэ иччитин (хаһаайынын) көмүскүүр. Маны сэргэ, дэйбиир кылын иһигэр кистэлэҥ бүргэстээх оҥороллоро иһиллэр. Син биир көмүскэнэргэ анаан. Иккиһинэн, иччилэммит дэйбиири далбыыр оннугар туттан таһымнаах алҕаан арчылыан сөп. Үсүһүнэн, билигин дэйбиири илдьэ сылдьыы - Аар Айыы үөрэхтээх, итэҕэллээх саха буолар бэлиэ.

Былыр ат эмиэ дэйбиирдээх буолара. Сылгыны кэннин көмүскэнэргэр кыллаах кутуруктаах. Оттон күөнүгэр суох. Ол иһин атыгар иччитэ улахан кутуругу икки аҥыы хайытан ыҥыыр иннигэр ыйыыра.

Дэйбиири оҥорууга алҕас

Билигин дэйбиир төһөннөн улаханый, уһунуй уонна модьунуй да, ордук диэн санаа баар буолла. Маннык көрүү саха үгэһигэр сөп түбэспэт, сиэргэ-майгыга баппат диэн быһаарар дьон бааллар. Холобур, Миитэрэй Баппаҕай маннык суруйар: Бастакытынан, оннук баараҕай дэйбиир сапсынарга табыгаһа суох. Иккиһинэн, киһи (дьахтар) дэйбиирин кылын сиринэн соһо сылдьара сүөргү көстүүлээх.

Былыр дэйбиир төбөтүн хайаан да лэппийэн кэбиһэллэрэ. Дэйбиири сиргэ соһулла сылдьар гына хаһан да оҥорботторо, аньыыргыыллар этэ. Савва Тимофеев ону маннык суруйар:

Күрүө Дьөһөгөй Айыы оҕотун – сылгы барахсан маанылаах мала сиргэ-буорга булкуллуо суохтаах диэн. Үөһэ салгыҥҥа күөрэччи тута сылдьыллыахтаах.

Айылҕаҕа да көрдөххө, бары кыыллар кутуруктара сиргэ соһулла сылдьара көстүбэт. Бэл, уһун кутуруктаах саһыл да кутуруга сиргэ соһуллубат. Ханнык да бэйэлээх уһун кутуруктаах ынах, сылгы сүөһү кутуруга, дьэ соһуллар дуо?! Ити айылҕа бэйэтин сокуона. Ону билэр буолан, айылҕа ирдэбилигэр сөп түбэhиннэрэн былыргы өбүгэлэрбит дэйбиири олус уһун гына оҥорботтор этэ. Билигин муода курдук дэйбиири олус уһун гынар буоллулар. Тута сырыттахха, иилиннэхтэринэ даҕаны сиргэ соһулла сылдьар. Ити олох сыыһа.

Сир кырсыгар араас кир-хох, ыарахан салгын, хараҥа тыын сыыллар, устар, өрүкүйэр. Ону дэйбиирбитинэн харбаан ылан үрдүбүтүгэр бүрүнэрбит, сапсынарбыт сатаммат. Сору-муҥу, ыарыыны-дьаҥы дэйбиирбитинэн хомуйа сылдьарбыт сыыһа, түктэри. Дэйбиир куһаҕаны хомуйар мал буолбатах. Дэйбиир диэн киһини сөрүүкэтэр, ыраастыыр, арчылыыр, араҥаччылыыр аналлаах.

Сигэлэр

• Дэйбиири билэҕит дуо? «Кыым» хаһыат, Савва ТИМОФЕЕВ, Кэбээйи.