Ефимов Георгий Семенович
Ефимов Георгий Семенович — XX үйэ саҕаланыытыгар саха биллиилээх уопсастыбаннай диэйэтэлэ, ВЯОНУ бэрэстээтэлэ.
Төрүттэрэ, оҕо сааһа уларыт
Аҕата Абыйтан төрүттээх киһи Дьэкиимэп Сэмэн оҕолоро кыра эрдэхтэринэ Үөһээ Дьааҥы улууһун I Дьуһаал нэһилиэгэр (билиҥҥитэ Дулҕалаах) Арыылаах диэн сиргэ олохсуйбут. Г.С. Ефимов 1892 сыллаахха Дьааңы улууһун Ефимовтар диэн баай дьиэ кэргэҥҥэ иккис уолунан төрөөбүтэ.
Өрөбөлүүссүйэ иннинэ Дьааңы улууһун саамай улахан нэһилиэгэ Дулҕалаах сүнньүгэр 20-тэн тахса көс тайаан сытар I Дьуһаал этэ. Суодьаах тойон өбүгэлэрэ Дьэкиимэптэр баһылаан-көһүлээн олорбуттара. Дьэкиимэптэртэн бэрт элбэх киһи норуот туһугар үлэтинэн сураҕырбыта.
Холобур, Дьэкиим Дьэкиимэп Томторугар Иннокентьевскай таҥара дьиэтин туттарбыта, Егор Ефимов - Тыйаах Дьөгүөр улуус кулубатынан үлэлээбитэ, Миитэрэй Дьэкиимэп Томторго оскуола арыйан учууталлаабыта, сэбиэттээбитэ, Сэмэн Дьэкиимэп – Дьуһаал Дьааңы кулубата, I Дьуһаал кинээһэ. Оттон Миитээ уола М.Ефимов – саха народнай поэта буолбута.
Дьэкиимэп Сэмэн 4 о5олоох: Пантелеймон, Георгий, Феофила, Александра.
Дьэкиимэп Сэмэн оҕолорун барыларын Верхоянскайдааҕы Церковно-приходской оскуолатыгар үөрэттэрбитэ. Онтон салгыы уолаттар Дьокуускайдаа5ы реальнай училищега үөрэммиттэрэ. Георгий Ефимов 1911 сыллаахха реальнай училищаны бүтэрбитэ. Онтон убайа Пантелеймон дойдутун ахтан төттөрү кэлбитэ.
Томскайга үөрэх уларыт
Салгыы үөрэххэ ба5алаах, дьо5урдаах буолан Томскайдаа5ы императорскай университет юридическай факультетыгар үөрэнэр уонна 1916 сылга 24 сааһыгар бүтэрэр. Ол уорэнэ сылдьан сахалар землячествотын салайар. Аан бастаан П.А. Слепцов-Ойуунускайдыын билсэр.
Георгий Семенович 1912 с. атырдьах ыйын бүтүүтүгэр Дьокуускайга буолбут Романовтар династиялара Россияҕа ыраахтааҕылаабыттара 300 сылын көрсүүгэ аналлаах сахалар съездэригэр кыттыыны ылбыта уопна коллективнай хаартыскаҕа туһуспутэ.
Бу съезка Саха сириҥ улуустарын кулубалара, общественнай деятеллэрэ, биллэр — көстөр интеллигеннэрэ кыттыыны ылбыттара. Съеһи тэрийбит уонна салайан ыыпыт В.В. Никифоров - Күлүмнүүр онно кэлэн кыттыыны ылбыт саха үүнэн иһэр ыччатын истиҥ — иһирэх тылларынан ахтан аһарбыта кини суруйуутугар баар. Ол съезка ыччаттар тылбаасчыт уонна секретарь үлэлэрин толорбуттара, болҕомтолоохтук истибиттэрэ.
Саха сиригэр үлэтэ уларыт
Георгий Семенович Ефимов 1917 (сорох источнигынан 1916) сыл сайыныгар Томскайдааҕы университеты бүтэрэн, Саха күбүөрүнэтин норуотун үөрэҕириитин салаатын сэбиэдиссэйинэн (билиҥҥинэн үөрэх миниистиринэн) үлэлээбит. Кадеттар баартыйаларын чилиэнэ эбит.
Бу кэнниттэн Г.С. Ефимов сана тэриллибит I Амма улууьун киинин – Абаҕа дэриэбинэ оскуолатыгар биир-икки сыл учууталынан улэлиир[1].
Г.С. Ефимов туһунан Амматтан төрүттээх суруйааччы, драматург, кыраайы үөрэтээччи В.Е. Васильев - Харысхал 11.01.2002 «ОДС» хаһыакка «Кытай подданнайа Е. Бовень» диэн Г.С. Ефимов туһунан ыстатыйа саха биллиилээх суруйааччыта И.Е. Федосеев — Доосо «Олох диэн охсуһуу» кинигэтигэр ахтан аһарбыта. Ити кинигэ 2001 с. «Бичик» кинигэ кыһатыттан бэчээттэнэн тахсыбыта.
Түбүктээх олохтоох биир дойдулаахпыт Георгий Ефимов оло5ун устатын тухары Дуула5алаа5ар биирдэ эрэ кэлэн барбыта. Ол 1916 сыллаахха этэ.
Кэлэ сылдьан кырдьа5астары мунньан кэпсэтэригэр маннык эппит: «Үрүң ырахтаа5ы сууллуо5а, биһиги сахалар Япония, Америка диэки холбоһуохпутун сөп. Баайдар, дьадаңылар утарыта сэрилэһиэхтэрэ, бутул5ан бө5ө буолуо, дьонум – сэргэм эһиги онно эрэ кыттыбакка бэйэ5ит, бэйэ5итин эрэ дьаһанан олороргут сөп буолуо этэ».
1918-1921 сыллар уларыт
1918-21 сылларга саҥа былааһы өйөөбүт. Губревком сэкиритээринэн үлэлээбит. 1920 сыллаахха үөрэх наркомунан анаммыт. Ол сылдьан Р. Оросин дьыалатыгар хабыллан 3 хаайыллан баран Губревком модьуйуутунан босхоломмут. Саха автономиятын маҥнайгы Төрүт сокуонун оҥорор хамыыһыйа чилиэнэ.
1920 с. муус устар 20 күнүгэр Саха уобалаһа Иркутскай губерния5а оһуобай оройуон быһыытынан холбоммута. Саха сирэ уонна Иркутскай губерния сыһыаннарын дьүүллэһэр комиссия5а киирэн, секретарь эппиэтинэстээх үлэтин толорор. Туох баар мунньах протоколун барытын кини суруйара.
20 –с сылларга сүрүн боппуруос Саха сирин автономиятын быһаарыы этэ. Сорох салайааччылар автономияны утараллара. Автономия туһунан элбэх мөккүөр, өйдөтөр үлэ барбыта. Г.С. Ефимов бу мөккүөрдээх, эппиэттээх үлэ ортотугар сылдьара.
1920 с. Ревком дьаһалынан норуот үөрэ5ириитин отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир.
1920 – 21 сс. саха интеллегенциятыгар ыарахан сыллар этилэр. Гражданскай сэрии са5аламмыта, дойдуга элбэх ыарахаттары үөскэппитэ, итини тэңэ саңа үлэлээн эрэр дьоннору араас «заговордарга» кыттыспыттарынан буруйдаан хаайыыга укпуттара, өлөрбүттэрэ.
Г.С. Ефимов бэрт үчүгэйдик саңа дуоһунаһыгар үлэлээн иһэн 1920 с күһүнүгэр Роман Оросин «заговорыгар» кыттыспыт аатыран, түрмэ5э хаайыллар.
Егор Егорович Алексеев кинигэтигэр суруйарынан итинник «заговор» букатын да буолбатах эбит. Роман Оросины уонна ити «заговор» кыттыылаахтарын сыыһа «националист - автономист» диэн буруйдаабыттар эбит.
Ол иһин республика салайааччылара М.К. Аммосов, П.А. Ойуунускай, Исидор Барахов туруорсууларынан, көмөлөрүнэн, Георгий Ефимов хаайыыттан босхолонор уонна Сибревком национальностарын дьыалаларын отделыгар үлэ5э ылаллар.
1920 с. ахсынньы ыйга Москва5а буолбут бүтүн Россиятаа5ы Советтар VIII съезтэригэр ыытыллар. Саха сирин делегаттара бу съезкэ автономияны туруорсаллар.
1921 с. алтынньы ый 4 күнүгэр Губревком маңнайгы Съеһин уураа5ыгар оло5уран автономнай республика Конституциятын проегын, сирин-уотун уонна границатын чуолкайдыыр, үлэһиттэр бырааптарын уонна эбээһинэстэрин декларациятын быһаарар комиссия тэриллэр. Г.С. Ефимов бу комиссия5а чилиэнинэн киирэр. Докумуоннары, ордук Конституция проегын оңорууга, юрист киһи быһыытынан Г.С. Ефимов сүрүн үлэни толорбут.
Саҥа былааһы утарыы уларыт
1921 сыллаахха хомуньуустар ыытар бэлиитикэлэрин кытта сөбүлэспэккэ утары лааҕырга көһөр. 1921—1922 сылларга ВЯОНУну салайар, бэрэстээтэл буолар. Пепеляев сэриитин өйүүр, бастаанньаны тэрийсэр.
20-с сылларга Саха сиригэр общественнай – политическай балаһыанньа ыарахан этэ. Бу кэмнэргэ Советскай былаас политикатыгар үгүс ал5астар баар буоланнар, элбэх киһи бандьыыт аатыран өлөрүллэн, саха норуотун бэйэтин утары туруорар. Г.С. Ефимов «Байыаннай коммунизм» политикатын утаран повстанческай хамсааһыңңа кыттар уонна сүрүн лидера буолар.
1922 с. кулун тутар ыйга Чурапчыга повстанецтар съезтэригэр ВЯОНУ председателинэн ананар. Большевиктары утары программа ылаллар. Атын этэрээттэри кытта кыттыһан Дьокуускайга Советскай былааһы самнарар осада5а кыттыһар.
1922 с Г.С. Ефимов Владивостокка Коробейниковтыын командировкаламмыт. Владивостогунан эргийэн Харбиңңа тиийбит. Онно кини уңа эссер П.А. Куликовскай, атыыһыт Г.В. Никифоров буоланнар генерал-лейтенант А.И. Пепеляевы көрсөннөр, этэрээт тэринэн, сэриинэн киирэн Саха сиригэр Советскай былааһы суулларарга тылларыгар киллэрбиттэрэ. Ол гынан баран то5о эрэ А.И. Пепеляевы кытта Саха сиригэр кэлсибэтэх. Ба5ар бу көрсүһүү кэнниттэн политическай охсуһууттан аккаастаммыт буолуон сөп.
Дойдутуттан арахсыыта уларыт
1922 сыллаахтан ыла Харбиин куоракка олохсуйан Е-Бо-Ен диэн ааты ылынан, тимир суолга үлэлээбит. 1926 сыллаахха Аполлинария Каргополова диэн дьахтары кэргэн ылбыт. Манчжуурияҕа 1929-35 сылларга паровоз машинииһынан, онтон суруксутунан КВЖД-га үлэлээбит. 1935 сыллаахха КВЖД кэнсэлээрийэтин тойоно. Баайдык олорбут[2].
Бэйэтин анкетатыгар: «1921 −1923 гг. жил в Японии, занимался репетиторством», — диэн суруйбут. Дьиҥинэн 1921—1922 сс. Саха сиригэр, Харбииҥҥа сырыттаҕа дии. Губревком чилиэнинэн, ГУБОНО сэбиэдиссэйинэн, уопсай Советскай органнарга үлэлээбитин кистээбит.
И. Федосеев-Доосо суруйарынан, 1922-23 сыллардаахха Хотугу уокуруктарга А. Н. Пепеляев боломуочунайынан сылдьыбыт А. С. Ефимов Георгий Ефимовы тимир суол үлэһитэ буолан Сэбиэскэй Арассыыйаҕа кэлэ сылдьыбытын көрсөн: «Аны маннык сылдьыма», диэн сэрэппит. Онтон ыла кэнники кэлэ сылдьыбатах.
1935 сылтан Мантенуга (Манжурия тимир суола) канцелярия начальнигынан үлэлээбит. БРЭМ (Бюро по делам российских эмигрантов) 3-с отделын «чып кистэлэҥ» характеристикатыгар: «Ефимов Г. С. Китай подданствотын 1943 сыллаахха ылбыт. Кытайдыы аата Е-Бо-Ень, таҥаһа-саба мааны. Тутта-хапта сылдьара дуоспуруннаах, холку. Ыйытыыларга лоп-бааччы эппиэттиир. Сахалыы билэр. Политиканан интэриэһиргээбэт» — дэммит. Георгий Ефимовы Харбиҥҥа саамай кэлин көрсүбүт саха арааһа республика үтүөлээх бырааһа, суруйааччы Дмитрий Дмитриевич Софронов быһыылаах. Ол көрсүһүүгэ Д. Д. Софронов: «Ол аата, эн үрүҥ, өстөөх буоллаҕыҥ дии», диэбитигэр Г. С. Ефимов маннык хоруйдаабыт: «Тукаам, ити миигин өстөөх диэтиҥ, ол гынан баран мин төрөөбүт норуоппар хаһан да өстөөх буолбатаҕым. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтонорун утарсыбытым».
1960-с сылларга Саха АССР Правительствота Г. С. Ефимовы «буруйгун бырастыы гынабыт, дойдугар төнүн» диэбитэригэр аккаастанан суруйбут диэн, биитэр хоруйдаабатах диэн үһүйээн баар. Бутэһик кэпсээннэринэн Каргополова Апполинария Максимовна диэн нуучча дьахтарын ойох ылан хас да оҕолонон олорбута үһү диэн. 60-с сыллар бүтүүлэригэр өлбүт, чуолкай биллибэт.
Аймахтара уларыт
Георгий Ефимов саха народнай поэта Моисей Ефимов абаҕата буолар. Өбүгэтэ — Суодьаах тойон;
Ефим Ефимов (Дьэкиим Дьэкиимэп), Егор Ефимов (Тыйаах Дьөгүөр"), Дмитрий Ефимов (Миитэрэй Дьэкиимэп) саха народнай поэта Моисей Ефимов аҕата буолар; Семен Ефимов — Георгий Семенович Ефимов аҕата;
Бииргэ төрөөбүттэрэ: уларыт
- Пантелеймон Ефимов — убайа
- Феофила Ефимова
- Александра Ефимова
Альбина Иннокентьевна — Пантелеймон Ефимов сиэнэ. Пантелеймон биир сиэнэ Альбина Иннокентьевна Покровскай орто оскуолатыгар өргө диэри завуһунан үлэлээбитэ.
Моисей Ефимов ахтыыта уларыт
Саха норуодунай поэта Моисей Ефимов абаҕатын туһунан маннык ахтыбыт:
Гражданскай сэрии кэмигэр Кытайга барбыт аба5абын Георгийы, кини быраата Пантелеймону, а5ам убайа Костокууну — Павел Ксенофонтовка кыттыспыттар диэн балыйан ытан олорон баран, «бандьыыттар» этилэр дииллэр.
Оҕо сылдьан мин билбэт этим
Убайдарым, аҕаларым кимнээхтэрин.
Дьонум сибигинэһэн кэпсэтэллэрин
Сэргээммин ааттарын истэрим.
«Кимнээх этилэрий?» — диэтэхпинэ аҕам
Саҥата суох, сөҥөдүйэн кэбиhэрэ.
Үүйэ-хаайа туттахпына эбэм арай
«Үөрэхтээхтэр этэ», диирэ.
Онон хоруй бүтэрэ. Улаатан иһэн
Туохтан сэрэнэллэрин сэрэйэр буолбутум.
Мин эмиэ кистээн, сүрэхпэр иҥэринэн,
Кутурҕаны уоскутунууну тутуспутум.
Күдэҥҥэ хараҥа балыыры
Кэм-кэрдии сайар чэбдик тыала.
Убайдарым, абаҕаларым дьоһун ааттарын
Бар дьонум аһаҕастык ааттыыр буолла.
Туһаныллыбыт литература уларыт
- «Кыым» хаһыат, 15.04.2007. «Саха бастакы үрдүк үөрэхтээхтэрэ», Иннокентий Неустроев
Быһаарыылар уларыт
 |
Бу киһи туһунан сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн биэрэн Бикипиэдьийэҕэ көмөлөһүөххүн сөп. |