1921 сыл

1921 сыл. Бу сыл күһүнүгэр Саха сирин үрдүнэн бассабыык былааһын утары өрө туруулар саҕаламмыттара. Гражданскай сэрии саҕаламмыта. Кыһын үрүҥнэр этэрээттэрэ Саха сирин барытын кэриҥэ ылбыттара, Дьокуускайы уонна Бүлүүнү төгүрүктээбиттэрэ.

Түбэлтэлэр

Тохсунньу

• Тохсунньу 20 
  • Дагестан АССР олохтоммут, билигин — Дагестан Өрөспүүбүлүкэтэ.
  • Туурсуйа бастакы конституцията ылыллыбыт. Туурсуйа светскэй (итэҕэлтэн дьалты) уонна национальнай өрөспүүбүлүкэ буолбут.
• Тохсунньу 31 — Сибиирдээҕи бааһынайдар сэбиэскэй былааһы утары өрө туруулара Ишимҥэ саҕаламмыт.

Олунньу

Олунньуга Наркомнац иһинэн Саха салаата (нууч. Якутский отдел) үлэтин саҕалаабыта.

• Олунньу 4 — Барон Унгерн Монголия киин куоратын Урганы (монг. Өргөө — уораҕай) сэриилээн ылбыт уонна кытайдартан босхолообут.

• Олунньу 6 — Түүн Дьокуускайга губчека саха буржуазнай националистарын, офицердар уонна кулактар саагыбардарын арыйбыт, 300-400 киһи хаайыллыбыт, 32 киһи расстрелламмыт. Кэлин Иван Строд ахтыытынан, бу курдук ЧК суоһумар быһыылара уонна атын да бэлиитикэҕэ сыыһалар оччотооҕу үчүгэйэ суох быһыыны-майгыны эбии тыҥаппыттар. Бу сыл күһүнүгэр Саха уобалаһыгар өрө туруу саҕаламмыта.
• Олунньу 8 — РСФСР норуодунастарын Коллегиятыгар Саха салаата аһыллыбыт.

• Олунньу 13 — Орто Халымаҕа I Халыматааҕы уезднай ревкомнар сийиэстэрэ буолбут, олунньу 16 күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ булт-балык тэрээһинэ, үүт фермаларын тэрийии, электростанция, мас эрбиир уонна кирпииччэ собуоттарын, балыыһалар тутуулара ырытыллыбыттар.

• Олунньу 19 — «Труд» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт.
• Олунньу 22 — Сэбиэскэй Арассыыйаҕа Госплан тэриллибит — норуот хаһаайыстыбатын сайдыытын былаанныыр уорган.
• Олунньу 25 — Кыһыл Аармыйа Грузия киин куоратын Тбилисини сэриилээн ылбыт. Грузинскай ССР төрүттэммит.
• Олунньу 27 — Хомсомуол Саха уобаластааҕы кэмитиэтин уоргана «Хотугу ыччат» хаһыат бастакы нүөмэрэ «Автономная Якутия» хаһыакка сыһыарыы быһыытынан тахсыбыт. Бу хаһыат аатын хаста да уларытан (“Хотугу ыччат”, “Эдэр бассабыык”, “Эдэр коммунист”, “Сахаада”) 1990 сыллаахха дылы тахсыбыта. 1993 сыллаахха “Эдэр коммунист” сэбиэдиссэйэ Иван Ушницкай “Эдэр саас” хаһыаты тэрийбитэ.

Кулун тутар

• Кулун тутар 1 — Петроградка көҥүлү кэҥэтии иһин дьалхаан буолбутун түмүгэр Кронштадтааҕы өрө туруу саҕаламмыт, мотуруостар уонна куорат олохтоохторо бассабыыктар утары саа-саадах туппуттар.
• Кулун тутар 4 — Абхазияҕа сэбиэскэй былаас олохтоммут. Абхазскай ССР үөскээбит.
• Кулун тутар 8 — Каландаришвили өлбүтүн кэнниттэн Сергей Широких-Полянскай Покровскайга кэлбит, түүн Дьокуускайга айаннаабыт, сарсыныгар уодаһыннаах "триумвират" дьонун Агеевтааҕы кытта уонна Ойуунускайдаах Бараахабы, Савлугу кытта көрсүбүт.
• Кулун тутар 10 — РКП(б) Губбюротун бөрөсүүдьүмүн мунньаҕа буолбут. Широких-Полянскай өрө турууну эйэлээхтик уҕарытар туһунан тыл эппит, Лебедев утарбыт.
• Кулун тутар 13 — Монголия (урукку аата Тас Монголия) Кытайтан тутулуга суоҕун биллэрбит.
• Кулун тутар 16 — РКП(б) X сийиэһэ түмүктэммит; НЭП-ка — экэниэмикэҕэ саҥа бэлиитикэҕэ — көһүү саҕаламмыт.
• Кулун тутар 16 — РСФСР уонна Туурсуйа ыккардыларыгар доҕордоһуу сөбүлэҥэ түһэрсиллибит.

• Кулун тутар 18 — Ригатааҕы эйэ дуогабарынан Арҕаа Украина уонна Арҕаа Белоруссия Польша бас билиитигэр киирбиттэр.
• Кулун тутар 18 — Сухэ-Баатар салалталаах моҕуоллар сэриилэрэ Алтанбулаг куораты кытайдартан босхолообут.
• Кулун тутар 18 — Кронштадт мотуруостарын бассабыыктары утары өрө турууларын Тухачевскай сэриилэрэ хам баттаабыттар.

• Кулун тутар 19 — Сибревком уурааҕынан Приморскай кыраайын Охотскай уонна Камчатка уездтара Саха күбүөрүнэтин састаабыгар киллэриллибиттэр.
• Кулун тутар 21 — Сэбиэскэй Арассыыйаҕа байыаннай хомуньууһум бэлиитикэтин оннугар саҥа экэниэмикэ бэлиитикэтэ биллэриллибит.
• Кулун тутар 24 — Монте-Карло куоракка Дьахтар олимпиадата саҕаламмыт. Дьахталлар күрэхтэспит аан дойдуга бастакы норуоттар ыккардыларынааҕы күрэхтэһиилэрэ этэ.

• Кулун тутар 25 — Дьокуускайга I Саха күбүөрүнэтээҕи РКСМ (комсомол) конференцията буолбут. Күбүөрүнэтээҕи комитет талыллыбыт, комитет сэкирэтээрэ — Рая Цугель. Бу күн Саха сирин комсомолун төрүттэммит күнүнэн ааҕыллар.

Муус устар

• Муус устар 10 — Чурапчыга буола турар Уон улуус уонна буолас өрөпкүөмнэрин мунньаҕар Ленин аатыттан эҕэрдэлиир тэлэгирээмэ кэлбит. Бу мунньах саха кыра-хара дьонун санаатын уһугуннарыыга суолтаны ылбыта, ол эрээри иккис өттүнэн саха бас-көс дьонун туоратар уодаһыннаах уураахтары ылыммыта биллэр.
• Муус устар 26 — Сиббюро мунньаҕар Саха сирин автономиятын туһунан Былатыан Ойуунускай дакылаатын истибиттэр. Ол эрээри биир санааҕа кэлбэтэхтэр, боппуруоһу РКП(б) Киин кэмитиэтигэр биэрэргэ быһаарбыттар. Сол күн Москубаҕа Наркомнац Иосиф Сталиҥҥа Максим Аммосов автономия боппуруоһугар этиитин билиһиннэрбит.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 16 — Наркомнац мунньаҕар Степан Аржаков "Об автономии Якутской области" диэн дакылааты оҥорбут. Наркомнац мунньах түмүгүнэн Саха ревкомугар, Саха бассабыыктарын баартыйатын тэрилтэтигэр уонна Сибревкомҥа тэлэгирээмэлэри ыыталаабыт, онно "саха киэҥ маассалара" автономияҕа баҕаралларынан истибитин, онно сөбүлэҥ биэрэрин биллэрбит. Ол эрээри олохтоох хомуньуустарга бу боппуруоска хайдыһыы үөскээбит, "автономияны Арассыыйаттан арахсыы курдук сыыһа өйдөөччүлэр бааллара" диэн кэлин ону быһааран баартыйа бэчээтэ суруйар этэ. РКП(б) Губбюрота бастаан тохсунньуга, онтон ыам ыйыгар пленумугар автономияны утарарын биллэрбитэ.

Бэс ыйа

• Бэс ыйа — соҕурууттан уруккута эсер Георгий Лебедев кэлбит, сотору кэминэн губбюро сэкирэтээрэ буолбут. Бу киһи губчека бэрэстээтэлин Андрей Агеевы уонна ревтрибунал бэрэстээтэлэ Алексей Козловы кытта продразверстка, "байыаннай коммунизм" олохтоохторго хаҕыс бэлиитикэтин ыыппыттара.
• Бэс ыйын 7 — Москубаҕа Наркомнац кэллиэгийэтэ иккистээн Саха сирин автономиятын боппуруоһун көрбүт (бастакы көрүү ыам ыйын 16 буолбута), уонна автономияҕа сөбүлэһэр урукку быһаарыытын бигэргэппит.

• Бэс ыйын 12 — Михаил Тухачевскай Тамбовка буолбут бааһынайдар өрө турууларын тохтоторго сэриигэ өстөөхтөрү утары туттуллар гааһы туһанарга бирикээс биэрбит. Бу киһи кэлин маршал буолбута, Ворошиловы кытта сатаспакка репрессияҕа түбэспитэ, ытыллыбыта.
• Бэс ыйын 16 — Аджарскай АССР төрүттэммит. Аджаардар сорохторо мусулмааннар, сорохторо христианнар, грузин аджаар диалегынан саҥараллар. Өрөспүүбүлүкэ тэриллиитигэр улахан сабыдыалы Туурсуйа оҥорбута.

• Бэс ыйын 19-22 — Дьокуускайга II күбүөрүнэтээҕи (уобаластааҕы) баартыйа мунньаҕар Саха сирин автономиятын туһунан боппуруоһу ырыппыттар. Наркомнац аатыттан Максим Аммосов автономияны туруорсан дакылаат аахпыт, автономияны утарааччылар бөлөхтөрүттэн Степан Васильев тыл эппит. Түмүк куоластааһыҥҥа автономия иһин 29 киһи, утары 21 киһи этиммиттэр, 2 киһи туттуммут.

От ыйа

• От ыйын 1 — Арассыыйа Уһук Илинин бассабыыктарын көмөтүнэн Чэнь Дусю уонна Ли Дачжао диэн дьон Кытай хомуньуус баартыйатын олохтообуттар.
• От ыйын 11 — Монгуол норуотун аармыйата Кыһыл Аармыйа көмөтүнэн Кытай оккупааннарын уонна нуучча үрүҥнэрин кыайан Монголияҕа былааһы ылбыт.
• От ыйын 18 — Францияҕа Альбер Кальмет (Léon Charles Albert Calmette) уонна Камиль Герен (Jean-Marie Camille Guérin) сэллиги утары бастакы быһыыны туруорбуттар.
• От ыйын 27 — Фредерик Бантинг баһылыктаах Торонто Университетын чинчийээччилэрэ инсулин гормон хааҥҥа саахар таһымын хонтуруоллуурун дакаастаабыттар.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 15 — Женеваҕа Фритьоф Нансен салалтатынан Арассыыйа хоргуйааччыларыгар көмөнү тэрийэр кэмпириэнсийэ саҕаламмыт.
• Атырдьах ыйын 18 — уруккута корнет Михаил Коробейников баһылыктаах кыһылларга сулууспалыы сылдьыбыт эпиһиэрдэр бөлөхтөрө ЧК кинилэри интэриэһиргиирин истэн, Дьокуускайтан күрээбит. Бу этэрээккэ Павел Толстоухов, Земфиров, Шипков, Василий Сепетинов, Николай Яныгин, Муратов, Шешелякин, Попов бааллара, ону таһынан саллаат Михаил Жарников. Балаҕан ыйын бүтүүтүгэр бу этэрээт Ньылхаҥҥа тиийбит. Онно Сэбиэскэй былааһы утары өрө турар туһунан кистэлэҥ кэпсэтии ыыппыттар.
• Атырдьах ыйын 22
  • РСФСР иһинэн Коми (Зыряннар) автономиялаах уобаластара тэриллибит.
  • Дьокуускайга Күбүөрүнэ идэлээх сойуустарын I кэмпириэнсийэтэ саҕаламмыт, 29-ка диэри буолбут. Дьокуускайтан уонна 17 уйуостан 60 дэлэгээт кыттыбыт.

Алтынньы

• Алтынньы 3 — Саха сирин өрөпкүөмнэрин I сийиэһэ саҕаламмыт. Хотугу уокуруктан ураты атын уокуруктартан 31 дэлэгээт (17 хомуньуус, 14 баартыйата суох, 21 саха, 10 нуучча) кыттыбыт. Саха сирин үлэлээн иитиллээччилэригэр үрүҥнэри утары охсуһарга ыҥырыы таһаарбыт, автономия, кылааһынан арахсыы, Сэбиэккэ быыбар, сир бэлиитикэтин, үөрэхтээһин туһунан уо.д.а. боппуруостары ырыппыт. Максим Аммосов автономия туһатын туһунан дакылаата "Ленский коммунар" хаһыакка бэчээттэммитэ
• Алтынньы 6 — Владивостоктан ыытыллыбыт есаул Валериан Бочкарёв үрүҥ этэрээтэ Охотскайы ылбыт. Бочкарёв баандата Халымаҕа уонна Чукоткаҕа икки сыл тухары аҥардастыы айбардаабыта.
• Алтынньы 13 — Сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэлэр Карс эйэ сөбүлэҥэр илии баттаан Соҕуруу Хапхааска Туурсуйаны кытта кыраныыссаны бигэргэппиттэр.
• Алтынньы 18 — Саха сиригэр маҥнайгы идэтийбит хуор тэриллибит.

Сэтинньи

• Сэтинньи 4 — Дьокуускай уеһыгар бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн Илин Эҥэр буоластарыгар уонна Маайаҕа байыаннай балаһыанньа биллэриллибит.
• Сэтинньи 9 — Максим Аммосов Саха сирин хомуньуустарын интэриэстэрин туруорсар соруктаах Арассыыйа үөс өттүгэр айаннаабыт. Эһиил бэс ыйыгар төннүбүтэ.
• Сэтинньи 15 — Алтынньыга буолбут Саха сирин өрөпкүөмнэрин I сийиэһин быһаарыытынан үс соҕуруу уокурукка Сэбиэккэ быыбар саҕаламмыт: Дьокуускай, Бүлүү уонна Өлүөхүмэ уокуруктарыгар (хотугу уоукуруктарга өрө туруу бара турарынан быыбары хойут ыыппыттара).
• Сэтинньи 19 — Бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн Дьокуускай куоратыгар осаднай балаһыанньа биллэриллибит. Дьокуускайга ол саҕана ЧОН, харабыл батальона, Сибиирдээҕи аналлаах этэрээт 7-с ротата уонна баҕа өттүнэн көмүскээччилэр бааллара. Эмиэ бу күн Ньылхан хайысхатыгар хамандыырынан анаммыт Белов И.И. этэрээтэ Үчүгэй Мыраан диэн дьаам ыстаансыйатыгар ордууламмыта. Бу этэрээт 15 киһилээх эрэспиэскэтэ ыстаансыйаттан 5 биэрэстэлээх сиргэ тоһуурга түбэһэн икки кыһыл саллаатын сүтэрбитэ.

Ахсынньы

• Ахсынньы 6 — Ирландия уонна Британия дуогабарга илии баттаабыттарын түмүгэр биир сылынан (1922) Ирландия тутулуга суох буолбут.
• Ахсынньы 23 — Манчаары аатынан культурнай-сырдатар уопсастыба тэриллэр, сыала-соруга — "дойду тыыннаах культурнай күүстэрин түмэн народнай масса быыһыгар уопсай үлэ ыытыы". Уопсастыба чилиэннэринэн буолбуттар: Анемподист Софронов - Алампа, П.А. Винокуров, К.А. Сокольников, М.А. Константинов, бэрэстээтэл — Алексей Бояров.
• Ахсынньы 28 — Кыым (хаһыат) аан бастаан "Манчаары" диэн ааттанан тахсыбыта. Редактор — Исидор Барахов. Хаһыат үлэтигэр көхтөөхтүк кыттыбыттара — Былатыан Ойуунускай, Алексей Бояров, Анемподист Софронов - Алампа.
• Ахсынньы 29 — Күн тахсыытыгар Амма улууһун Абаҕатын 200 киһилээх үрүҥ этэрээтэ төгүрүйбүт. Сэлиэнньэ иһигэр олорбут Е. Романченко хамандыырдаах 17 киһилээх кыһыл этэрээт 4,5 чаас тухары 4 атаканы тулуйбут, ол кэннэ үрүҥнэр чугуйбуттар.

Төрөөбүттэр

• Чарин Иосиф Иосифович (1921—1983) — педагогика билимнэрин кандидата, үөрэх инспектора.
• Тохсунньу 7 — Тимофеев Степан Иванович — поэт, тылбаасчыт
• Тохсунньу 8 — Емельянов Николай Васильевич (08.01.1921—04.03.2000) — филология билимин доктора
• Тохсунньу 18 — Павел Лухнев — Дьокуускайтан ыҥырыллыбыт Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Албан аат уордьанын толору кавалера.
• Тохсунньу 31 — Иван Павлов — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. 1960-с сыллартан Чурапчы устуоруйатын, Чурапчы дьоно Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыыларын үөрэтэн, элбэх матырыйаалы хомуйан, түмэн, 20-н тахса кинигэни бэчээттэппитэ. Чурапчы улууһун ытык киһитэ (1995), Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала. Кини аата Чурапчы орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ.

• Олунньу 22 — Петр Яковлев — 16 сыл учууталлаан баран биллиилээх ыанньыксыт буолбут киһи, Социалистыы Үлэ Дьоруойа (1976), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Петр Яковлев Саха Сирин усулуобуйатыгар биир бастакынан үрдүк көрдөрүүлэри — сылга 5,5 тыһ. кг үүт — ыаныытын ситиспит.

• Кулун тутар 12 — Джованни Аньелли — Италия саамай баай уонна кыахтаах дьиэ кэргэн баhылыга, олоҕун тухары сенатор, Stampa хаhыат, Ювентус футбольнай клуб бас билээччилэриттэн биирдэстэрэ. Кини эhэтэ, Джованни Аньели-Бастакы сүүс сыл анараа өттүгэр итальянскай автомобилестроениены саҕалаабыта, «ФИАТ» собуотун төрүттээбитэ.

• Кулун тутар 16 — Крылова Татьяна Ивановна, Саха сирин дьахталларыттан бастакы медицина доктора, профессор

• Ыам ыйын 22 — Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар оһуохайдьыт, тойуксут Николай Егоров - Нукутта.

• Бэс ыйын 21 — Дмитрий Петров (06.11.1971 өлб.) — Таатта улууһугар Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, танковай биригээдэ бүлүмүөччүгэ, Албан аат уордьанын толору кавалера. Сэриигэ кыттыбыттар "Албан аат" толору кавалердарын Сэбиэскэй Сойуус дьоруойдарынааҕар ордук үрдүктүк сыаналыыллара. Тоҕо диэтэххэ, бу уордьан эмиэ уһулуччу хорсун быһыы иһин бэриллэрэ, онон үс уордьаны ылбыт киһи кырата үстэ туох эрэ уһулуччулаах хорсун быһыыны оҥорбут киһи буолара.

• Атырдьах ыйын 24 — Жорницкая Мария Яковлевна (24.08.1921—06.09.1995) — история билимин кандидата, Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Сэтинньи 8 — Петров Дмитрий Дмитриевич (08.11.1921—04.01.1994) — история билимин кандидата, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ
• Ахсынньы 8 — Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Баатара (Сымах) нэһилиэгэр Попов Фёдор Кузьмич төрөөбүт — сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа.
• Ахсынньы 18 — Юрий Никулин — киинэ артыыһа, клоун, тэлэбиидэнньэ ыытааччыта, Цветной бульвардааҕы сыырка дириэктэрэ, ССРС норуодунай артыыһа, Социалистыы Үлэ Дьоруойа.
• Ахсынньы 19 — Горковенко Николай Романович — Социалистическай Үлэ Геройа.

Өлбүттэр

• Олунньу 22 — Барашков Сэмэн Петрович (1876 — 1921), эргинээччи, меценат.
• Ахсынньы 25 — Саха сиригэр олоро сылдьыбыт нуучча суруйааччыта Владимир Короленко (1853 с.т.) («Макаар түүлэ»).

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.