Васильев Степан Васильевич
Васильев Степан Васильевич (28.12.1896—25.10.1943) — политика, уопсастыба уонна ил диэйэтэлэ, саха биллиилээх революционера, Саха Өрөспүүбүлүкэтин автономиятын төрүттэспит дьонтон биирдэстэрэ.
Олоҕун олуктара
уларыт- 1896 сыл ахсынньы 28 күнүгэр Ньурба улууһун I Бордоҥ нэһилиэгэр Тойон Уйалаах диэн сиргэ тимир ууһа Дьаҕаһын Баһылайын дьиэтигэр төрөөбүтэ[1].
- 1909—1913 сс. Маалыкай Мэгэдьэк церковнай-приходской оскуолатын уонна Куочайга Ньурба икки кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ.
- 1915 сыллаахха Дьокуускайга учуутал семинариятыгар киирбитэ, 1918 с. бүтэрбитэ.
- Өрөбүлүүссүйэ кэнниттэн Кыһылларга тиксибитэ. Кини көмөтүнэн Рыдзинскай этэрээтэ 1918 сыл от ыйын 1 күнүгэр Дьокуускайы ылар.
- Үрүҥнэр кэлбиттэригэр хаайыыга укпуттара, ол кэнниттэн Саха Сирин таһыгар Иркутскайга ыытыллыбыта.
- 1918 сыл ахсынньытыттан 1919 сыл ахсынньытыгар диэри кини Иркутскай хаайыытыгар сытар. Хаайыыттан босхолонон баран Прибайкальеҕа Колчак армиятын иһигэр нелегал быһыытынан үлэлиир. Семенов этэрээтин штабын билиэҥҥэ ыларга кыттар.
- 1920 сыл кулун турарыгар РКСМ Иркутскай Губбюро чилиэнэ. Саха Сиригэр төннөн баран РКП(б) Якутскай Губбюро сорудаҕынан комсомол тэрилтэтин тэрийэр.
- 1920 сыл бэс ыйыттан 1921 сыл бэс ыйыгар диэри РКСМ Якутскай губбюротун бэрэссэдээтэлэ.
- 1921 сыллаахха олунньуттан атырдьах ыйыгар диэри РКП(б) обкомун пропаганда уонна агитация отделын сэбиэдиссэйэ.
- 1921 сыл балаҕан ыйыттан 1925 сыл атырдьах ыйыгар диэри Москва куоракка Свердлов аатынан Хомуньуус университетыгар үөрэнэр. Үөрэҕин бүтэрэн баран ВКП(б) КК кинини Саха Сиригэр салайар үлэҕэ ыытар. Манна Обком хонтуруоллуур хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ.
- 1926 сыл муус устарыгар, Аммосов М. К. этиитинэн, Алдаҥҥа көмүс хостуур промышленность матарыйаалларын бэлэмнии барар. Ол кэнниттэн Москва куоракка «Якутзолото» трест тэрээһинин боппуруоһугар барар.
- 1927 сыллаахха Москваттан төннөр уонна Саха АССР Совнаркомын бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу буолар.
- 1928 сылтан 1930 сылга диэри Серго Орджоникидзе мэктиэлээһининэн ВКП(б) КК Киин Хонтуруоллуур хамыыһыйа чилиэнинэн талыллан үлэлиир. Кэлин КХХ партийнай коллегиятын чилиэнинэн үлэлиир.
- 1930 сыл от ыйыттан ССРС инспекциятын өҥнөөх металл группатын салайар.
- 1931 сыл муус устар 12 күнүгэр Өҥнөөх металл оробуочайдарын идэлээх Сойуустарын Киин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ.
- 1935 сылтан 1939 сыл муус устарыгар диэри ВКП(б) Ыарахан промышленность группатыгар үлэлиир.
- 1939 сылга ыам ыйыттан сэтинньигэ диэри Москуба Иккис авторемонтнай завод дириэктэрэ.
- 1939 сыл сэтинньи 6 күнүгэр НКВД агеннарынан тутуллан Лефортово хаайыытыгар быраҕыллыбыта.
- 1941 сыл от ыйын 18 күнүгэр буолбут суукка уон сылга хаайыыга уонна болдьоҕо бүппүтүн кэннэ 5 сылга көскө ууруллар.
- 1943 сыл алтынньы 25 күнүгэр Коми АССР Кожва оройуонугар Канин Нос диэн лааҕырга 46 сааһыгар өлбүтэ.
- 1956 сыл атырдьах ыйын 18 күнүгэр ССРС Үрдүкү суутун Байыаннай коллегията аналлаах уурааҕынан буруйа суоҕа бүтүннүү дакаастанан реабилитацияламмыта.
Кини туһунан
уларыт- Степан Васильевич Васильев (1896—1943). Документы, фотографии. — Якутск: «Бичик», 2006. — 96 с.
- Семенов И. Н. «Партия эрэллээх уола». — Дьокуускай, 1969.
Васильев Степан Васильевич — саха бастакы революционердарыттан биирдэстэрэ, Саха сиригэр, Иркутскайга Советскай былааһы олохтооһуҥҥа, бөҕөргөтүүгэ элбэх сыратын биэрбит, государственнай, общественно-политическай, профсоюзнай диэйэтэл.
1896 сыл ахсынньы 17 күнүгэр Ньурба улууһун I Бордоҥ нэһилиэгэр «Тойон Уйалаах» диэн алааска сүөһү иитиитинэн дьарыктанар дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кини Мэгэдьэктээҕи церковнай-приходской оскуоланы бүтэрэн, Ньурба Куочайыгар икки кылаастаах училищены 1915 сыллаахха бүтэрбитэ уонна ити сыл күһүнүгэр Дьокуускайдааҕы учительскай семинарияҕа үөрэххэ киирбитэ.
Степан Васильев куоракка кэлиэҕиттэн билиигэ-көрүүгэ дьулуһуута күүрэн, политическай өйө-санаата улам уһуктан испитэ. Ити кэмҥэ политссыльнай Емельян Ярославскай тэрийбит «Эдэр социал-демократ» диэн куруһуогар доҕотторун Максим Аммосовы, Степан Аржаковы, Исидор Иванову, Платон Слепцовы, Михаил Ксенофонтовы о.д.а. кытта бастакы революционнай буһуу-хатыы оскуолатын ааспыта. 1917 сыл кулун тутар 4 (17) күнүгэр Степан Васильев, М.Аммосов, С.Аржаков, Д.Жиркова, Н.Бубякин буоланнар Е. М. Ярославскай, Г. И. Петровскай, Н. И. Кирсанова, М. М. Виленская, В. И. Шамшин о.д.а. баалларына РСДРП Дьокуускай куораттааҕы тэрилтэтин чилиэнинэн буолбуттара.
Ити бириэмэҕэ Саха сиригэр быһыы-майгы улам уустугуран испитэ. 1917 сыл ыам ыйын 23 (бэс ыйын 5) күнүгэр ссыльнай большевиктар Дьокуускайтан борохуотунан барбыттарынан былаас иһин охсуһуу өссө сытыырхайбыта.
Советскай былааһы утарар Уобаластааҕы Совет 1918 сыл кулун тутар 21 күнүгэр талыллыбыт Дьокуускай куораттааҕы Совет советскай былааһы көмүскэһэр, өйүүр депутаттарын тутан ылан хаайталаабыта.
Ити бириэмэҕэ Иркутскайга Центросибирь дьаһалынан Дьокуускайга үөскээбит балаһыанньаны учуоттаан Советскай былааһы утарар Уобаластааҕы Советы суулларар, советскай былааһы олохтуур соруктаах польскай революционер Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах экспедиционнай этэрээт тэриллибитэ. Этэрээт Иркутскайтан 1918 сыл ыам ыйын 28 күнүгэр аттаммыта уонна бэс ыйын 30 күнүгэр Дьокуускайтан чугас Табаҕаҕа тийэн кэлбитэ. Киниэхэ Советскай былааһы олохтуур кистэлэҥ тэрилтэ көмөтө наада буолбута. Сэбилэниилээх бастаанньа былаанын, Дьокуускай куорат картатын, кимэн киирии дьүөрэлэһиитин туһунан олус наадалаах информацияны А. С. Рыдзинскайга тиэрдии уһулуччу суолталаах сорудах Степан Васильевка сүктэриллибитэ. Кини ити бойобуой сорудаҕы чиэстээхтик толорбута. Ол түмүгэр А.Рыдзинскай этэрээтэ 1918 сыл бэс ыйын 30 күнүн түүнүгэр Дьокуускайга кистэлэҥинэн тэриллибит боевой дружиналары кытта бииргэ эмискэ кимэн киирэн от ыйын 1 күнүгэр улахан хаан тохтуута суох Саха сиригэр аан бастаан Советскай былааһы олохтообута уонна ити бириэмэҕэ Дьокуускай түрмэтигэр хаайылла сыппыт Уобаластааҕы Сэбиэт сорох депутаттара, ол иһигэр М. К. Аммосов босхолонон Советскай былаас бастакы дьаһалларын олохтоһон барбыттара. Дьыала итинник ситиһиилээхтик сайдан барыытыгар уонна бойобуой доҕотторо, ол иһигэр Максим Аммосов, этэҥҥэ түрмэттэн босхолонууларыгар Степан Васильев сүүнэ оруолламмыта. Кини саҥа тэриллибит Дьокуускай куорат рабочай-крестьянскай Советын Президиумун секретарынан талыллан, доҕотторо М. К. Аммосовы, И. Н. Ивановы (Бараховы), П. А. Слепцовы (Ойуунускайы) о.д.а. кытта Саха сиригэр Советскай былаас бастакы дьаһалларын күүскэ олохтоон барбыттара.
Биллэрин курдук, Саха сиригэр Советскай былаас бэрт кылгас бириэмэҕэ тулуктаһан турбута. Сибииргэ үрүҥ былааһа олохсуйбута. 1918 сыл от ыйын 11 күнүгэр Иркутскай чехословактар илиилэригэр киирбитэ, ити кэнниттэн белогвардеецтар Усть-Куту, Киренскэйи ылбыттара.
Саха сиригэр революционнай хамсааһын кыттыылаахтара бары кэриэтэ, ол иһигэр Степан Васильев тутуллубуттара уонна дойдуларыттан Иркутскайга көскө ыытыллыбыттара. Степан Васильев, Исидор Иванов (Барахов), Д.Браташ үрүҥнэр контрразведкаларын кэтээн көрүүтүгэр киирбиттэрэ, онтон чаҕыйбакка кинилэр олохтоох кистэлэҥ большевистскай партийнай тэрилтэни кытта сибээһи олохтоон революционнай үлэҕэ активнайдык кыттан барбыттара. Сотору буолаат Степан Васильев 1918 сыл ахсынньыга хаайыллыбыта уонна Иркутскай түрмэтигэр биир төгүрүк сыл эрэйи-муҥу көрбүтэ. 1919 сыл ахсынньы ый саҥатыгар түрмэттэн тахсаат Иркутскайдааҕы кистэлэҥ партийнай тэрилтэнэн Слюдянкаҕа (Прибайкальеҕа) ыытыллыбыта. Онно Вуйловы, Патлыгы, Кузьяны, Ржановы о.д.а кытта улаханнык турунан үлэлээннэр, балачча күүстээх партийнай тэрилтэни үөскэппиттэрэ, Слюдянка станцияҕа Семенов генерал этэрээтин бэриннэрэн, сааларын-саадахтарын былдьаабыттара.
1920 сыл тохсунньу бүтүүтүгэр С.Васильев Иркутскайга кэлбитэ уонна Наум Ленцнердиин, Сергей Мошинныын бастакы комсомол тэрилтэтин тэрийбиттэрэ. Степан Васильев Иркутскайга комсомол көбүөрүнэтээҕи бюротун чилиэнинэн талыллан, тыа сирин ыччатын кытта үлэни сүрүннээбитэ.
Саха сиригэр Советскай былааһы олохтуурга Сибревком боломуочунайынан анаммыт М. К. Аммосов Саха сириттэн көскө ыытыллыбыт дьону түмэн, 1920 сыл бэс ыйын 3 күнүгэр С.Васильевы, Ис. Иванову (Бараховы) о.д.а. кытта Дьокуускайга кэлбитэ. Дойдутугар төннөн кэлээт, С.Васильев РК(б)П Дьокуускайдааҕы райбюротун сорудаҕынан ыччат коммунистическай тэрилтэтин тэрийиигэ дьаныардаах үлэни саҕалаабыта. 1920 сыл от ыйын 4 күнүгэр куорат ыччатын бастакы уопсай мунньаҕын тэрийэн ыыппыта. Ыччат союһун тэрийэр бюроҕа С. В. Васильев партийнай тэрилтэ бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн талыллан үлэлээбитэ.
1921 сыл олунньу ыйга С. В. Васильев РК(б)П Саха сиринээҕи губернскай бюротун пропагандаҕа уонна агитацияҕа отделын сэбиэдиссэйинэн ананар, губбюро, губревком чилиэнинэн талыллар, кылгас кэмҥэ П. А. Ойунскай Москваттан кэлэн ананыар диэри губревком председателинэн үлэлиир.
Партия онус съеһин кэнниттэн 1921 сыл муус устар 7-17 күннэригэр Чурапчыга 10 улуустар уонна волостар дьадаҥыларын бэрэстэбиитэллэрин конференцияларын Губревком чилиэнэ Степан Васильев салайан ыыппыта. Конференцияҕа барыта 254 делегат улуустартан, волостартан (нэһилиэктэртэн) мустубуттара. Кинилэр конференция аатыттан норуот Комиссардарын Председателигэр В. И. Лениҥҥэ эҕэрдэ телеграмма ыытарга этии киллэрбиттэрэ, ону толорон телеграмма проегын С.Васильев суруйан мунньахха ааҕан биэрэн бигэргэттэрбитэ, телеграмма муус устар 8 күнүгэр ыытыллыбыта, онуоха муус устар 10 күнүгэр оччотооҕуга Кремльгэ үлэлиир ВЦИК чилиэнэ М. К. Аммосов В. И. Ленин аатыттан маннык ис хоһоонноох телеграммата кэлбитэ:
«Дьокуускай нөҥүө Чурапчыга. Партията суохтар конференцияларын Президиумугар. Табаарыс Ленин бэйэтин аатыттан Эһиги конференцияҕытыгар эҕэрдэ ыытарга миигин сорудахтаата. Кини бэйэтин эрэлин биллэрэр: ыраахтааҕы батталыттан төлөрүйбүт, тойоттор хабалаларыттан босхолонон эрэр саха үлэһит маассата уһуктуохтара уонна нуучча рабочайдарын уонна бааһынайдарын көмөтүнэн үлэлээн иитиллээччилэр былаастарын толору бөҕөргөтүү суолугар киллэриэхтэрэ».
Степан Васильевич Васильев Владимир Ильич Ленин туруорбут соруктарын толорууга, саҥа олох айыллыытыгар, олох формата уларыйар былдьаһыктаах кэмигэр, табаарыстара: Максим Аммосов, Исидор Иванов (Барахов), Платон Слепцов (Ойуунскай), Степан Аржаков, Михаил Ксенофонтов (Мегежекскэй) курдук, эттиин-хаанныын бэринэн туран үлэлэспитэ.
1921 сыл сайыныгар кинини Москваҕа Я. М. Свердлов аатынан Коммунистическай университетка үөрэххэ ыыппыттара, түөрт сыл кэриҥэ ситиһиилээхтик үөрэнэн, 1925 сыл күһүнүгэр дойдутугар төннөн кэлэн, бастаан Рабочай-бааһынай инспекциятын наркомунан ананар, онтон БСК(б)П обкомун хонтуруоллуур комиссиятын председателинэн талыллан үлэлиир.
М. К. Аммосов этии киллэриитинэн, партия обкомун бюротун уурааҕынан 1926 сыл муус устарга Степан Васильев союзнай суолталаах «Якутзолото» треһи тэрийиигэ Саха сириттэн бэрэстэбиитэл буолан сыл аҥаара сыралаахтык туруулаһан үлэлээн, республика интэриэһин сөпкө көмүскээн, салгыы Москва куоракка командировкаланан боппуруос сөптөөхтүк быһаарылларын ситиһэн, Дьокуускайга 1927 сыл балаҕан ый бүтүүтүгэр эргиллибитэ. Кини кэлбит борохуотунан ити бириэмэҕэ Саха АССР Совнаркомун председателинэн үлэлии олорбут М. К. Аммосов уһун болдьоххо эмтэнэ Москвалаабыта. Оттон С. В. Васильевы БСК(б)П-ын обкомун бюрота Саха АССР Совнаркомун председателин эбээһинэһин толорооччунан анаабыта. Кини бу дуоһунаска 1927 сыл балаҕан ыйыттан 1928 сыл кулун тутарга дылы үлэлээбитэ.
1928 сыл бэй ыйыгар С. В. Васильев БСК(б)П-ын Оргбюротун уурааҕынан Москваҕа ыҥырыллыбыта. Онно олус эппиэттээх үлэлэргэ үлэлээбитэ: БСК(б)П-ын Киин хонтуруолунай комиссиятын чилиэнинэн талыллан үлэлээбитэ, 07.1930-04.1931 с.с. ССРС Рабочай-крестьянскай Наркоматыгар өҥнөөх промышленность группатын салайааччытынан, 04.1931-02.1934 с.с. өҥнөөх металлары уонна кыһыл көмүһү хостуур уонна таҥастыыр рабочайдарын саҥа тэриллибит профсоюзтарын Киин комитетын председателинэн талыллан үлэлээбитэ. Онтон партийнай үлэҕэ көһөрүллэн, партия Киин комитетын иһинэн Партийнай хонтуруол комиссиятыгар ыарахан промышленность группатын салайааччытынан (02.1934-05.1939 с.с.) ананан үлэлээбитэ. 05.1939-11.1939 с. Москва куоракка 2-с нүөмэрдээх массыынаны ремоннуур собуот директорынан үлэлии олордоҕуна, онно суох буруйдааһыҥҥа түбэһиннэрэн, хаайбыттара.
С. В. Васильев ССРС иккис ыҥырыылаах Киин ситэриилээх Комитетын чилиэнинэн талылла сылдьыбыта, БСК(б)П-ын XV, XVI, XVII съезтэригэр субуруччу партия Киин хонтуруолунай комиссиятын чилиэнинэн талыллан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. 1932 сыллаахха ПБСКС (ВЦСПС)-ын пленумун уонна Президиумун чилиэнинэн талыллыбыта. Хомойуох иһин, репрессия сылларыгар партия, Советскай былаас дьыалаларыгар толору бэриниилээх, ленинец С. В. Васильев Коми Республикатыгар Канин Нос диэн бөһүөлэккэ лааҕырга сору-муҥу көрсө сылдьан, 1943 сыл алтынньы 26 күнүгэр сырдык тыына быстыбыта.
Кэнники кинини буруйдаабыт Байыаннай коллегия 1941 сыл от ыйын 18 күнүнээҕи уурааҕа, С. В. Васильев туох да буруйа суоҕа дакаастанан, ССРС Үрдүкү суутун Байыаннай коллегиятын 1956 сыл атырдьах ыйын 18 күнүнээҕи уурааҕынан көтүрүллэн реабилитацияламмыта.
Булгуруйбат модун санаалааҕа
(Степан Васильевич Васильев төрөөбүтэ 100 сыла туолуутугар)
Саха бастакы революционердарыттан биирдэстэрэ.
Биллиилээх государственнай, политическай деятель
Степан Васильевич Васильев 1996 сыл ахсынньы 17 күнүгэр Саха Республикатын уһулуччулаах государственнай уонна политическай деятеллэриттэн биирдэстэрэ Ньурба улууһун киһитэ С. В. Васильев төрөөбүтэ 100 сыла туолар. «1939 сылга репрессияламмыт С. В. Васильев 100 сыла туолуутун туһунан» Саха Республикатын Президенэ М. Е. Николаев 1996 сыл кулун тутар 26 күнүнээҕи дьаһалынан юбилейы ыытыыга правительственнай комиссия тэриллибитэ.
Васильев Степан Васильевич Бүлүү уокуругун Марха улууһун Бордон нэһилиэгэр Тойон Уйаҕа сүөһү тутан айаҕын ииттинэр Васильев Василий Васильевич (Дьаҕаһыынап) дьадаҥы дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ.
Маалыкай сэлиэнньэтигэр Мэгэдьэк начаалынай церковнай-приходской оскуолатын уонна Ньүрбатааҕы икки кылаастаах училищены бүтэрэн баран, Степан Васильев 1914 сылга Дьокуускайдааҕы учуутал семинариятыгар киирбитэ. Кинини кытта бииргэ семинарияҕа Максим Аммосов, Исидор Барахов, Плагон Слепцов (Ойуунускай), Степан Аржаков уонна оччотооҕу ыччататын даҕаны бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ үөрэммитгэрэ. Кинилэр политсыылынайдар баһылаан-көһүлээн ыытар революционнай хамсааһыннарыгар тардыллан барбыттара.
Аммосов, Барахов, Васильев, Ойуунускай, Аржаков уо.д.а. Саха сиригэр советскай былааһы олохтооһуну тэрийээччилэринэн этилэр. Кинилэр үлэлиир ыччаттан, рабочайдартан уонна сулууспалаан бүппүт фронтовиктарган кистэлэн бойубуой дружиналары тэрийиигэ активнайдык кыттыбыттара. С. Васильев пропагандистаабыта, кистэлэн-бойобуой дружина чилиэнинэн буолбута. 1918 сыл бэс ыйын 19 күнэ буолар түүнүгэр (урукку стилинэн) Дьокуускайга аан бастаан улахан хаан тохтууга суох советскай былаас олохтоммута. Ол эрээри, саҥа былаас баара суоҕа 35 күн туруктаспыта. Ону Сибиир советскай былааһы утарааччылара уонна ис контрреволюция суулларбыттара. Степан Васильев, Максим Аммосовы, Исидор Бараховы, Платон Слепцову уонна советскай былааһы олохтооһун атын даҕаны кыттыылаахтарын кытта тутуллан, Саха уобалаһын тас өттүгэр сыылкаҕа ыытыллыбыттара.
С.Васильев Иркутскай хаайыытыгар угуллубута. Хаайыыттан босхоломмутун кэнниттэн кинини Иркутскайдааҕы подпольнай тэрилтэ Слюдянкаҕа (Прибайкалье) кистэлэн үлэҕэ ыыппыта, онно Семенов штабын этэрээттэриттэн биирдэстэрин саатын-саадаҕын тутан ылыыга кыттыыны ылбыта. 1920 сыл тохсунньу бүтүүгүгэр Иркутскайга эргиллэн кэлбитэ уонна Наум Ленцери, Сергей Мосины кытта бастакы Иркутскайдааҕы комсомолу тэрийбиттэрэ, Ыччат Россиятааҕы коммунистическай союһун Иркутскай күбүөрүнэтээҕи тэрилтэтин бюротун чилиэнинэн талыллыбыта.
Саха сиригэр советскай былааһы тэрийиигэ Сибревком боломуочунайа М. К. Аммосовы уонна Саха сирин атын даҕаны дьонун кытта С. Васильев 1920 с. бэс ыйын 3 күнүгэр төрөөбүт Саха сиригэр эргиллибитэ. Дойдутугар кэлээт, РК(б)П Дьокуускайдааҕы райбюротун сорудаҕынан С. Васильев олохтоох комсомольскай тэрилтэни тэрийиигэ сыралаахтык үлэлэспитэ уонна 1920 с. от ыйын 4 күнүгэр Дьокуускай куорат ыччатын бастакы уопсай куораттааҕы мунньаҕын ыыппыта. 1920—1921 сс. кини ЫРКС Саха күбүөрүнэтээҕи тэрилтэтин бюротун председателинэн үлэлээбитэ. Кини итини тэҥэ РК(б)П губбюротун уонна губревком чилиэннэринэн этэ. 1921 с. олунньуга — атырдьах ыйыгар РК(б)П обкомун агитацияҕа уонна пропагандаҕа отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Ити кэмнэ РК(б)П күбүөрүнэтээҕи бюротун сорудаҕынан Васильев Саха уокуругун дьадаҥыларын уонна батараактарын партията суох конференцияларын бастакы тэрийээччинэн уонна салайааччынан буолбута.
1921—1925 сс. балаҕан ыйын 30 күнүгэр С. Васильев Москваҕа Свердлов аатынан Коммунистическай университекка үөрэммигэ. Москваҕа үөрэҕин бүтэрбитин кэнниттэн, БСК(б)П КК С. В. Васильевы Саха Сиригэр республика рабочай-бааһынай инспекциятын Наркомунан салайар үлэҕэ ыыппыта, кэлин кинини БСК(б)П уобаластааҕы хонтуруоллуур комиссиятын председателинэн анаабыттара. 1926 сыл муус устарга М. К. Аммосов этии киллэриитинэн БСК(б)П обкомун бюрота кинини «Алданзолото» Бүтүн Союзтааҕы треһи тэрийиигэ көмөнү оҥорууга Алдан куоракка уһун кэмҥэ болдьохтоон ыытар. С. Васильев командировкаттан алта ыйынан эргиллибитэ. Эмиэ ити боппуруоска кинини Москваҕа ыыталлар, онтон биир сыл буолан баран, 1927 сыл балаҕан ыйыгар кэлбитэ.
Кинини Саха АССР Совнаркомун председателин эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччунан аныыллар. Бу дуоһунаска 1928 с. кулун тутарга диэри үлэлээбитэ. 1928 с. олунньуга — кулун тутарга Дьокуускайга БСК(б)П Саха уобаластааҕы комитетын бюротун үлэтин бэрэбиэркэлээһиҥҥэ Полуян, Асаткин, Пузицкай састааптаах комиссия үлэлээбитэ. Комиссия үлэтин түмүктэрэ 1928 с. кулун тутар 16 күнүгэр обком пленумугар дьүүллэһиллибиттэрэ. С. В. Васильев Дьокуускайга комиссия сылдьар бириэмэтигэр, БСК(б)П Саха уобаластааҕы комитетын политическай линиятын сыаналааһын туһунан кэпсэтии барар кэмигэр, обком линиятын уҥа оппортунистический курдук көрдөрбүт Полуян комиссиятын резолюциятын барылын утары куоластаабыта, Васильев обком линията БСК(б)П XII съеһин уонна БСК(б)П КК иһинэнIV национальнай сүбэ мунньах быһаарыыларыгар сөп түбэһэрин дакаастыы сатаабыта, ону ааһан 1928 сыл бэс ыйыгар комиссия дакылаатын сүнньүнэн альтернатавнай хос дакылааты БСК(б)П КК оргбюротун мунньаҕар оҥорбута. С. В. Васильев бэйэтин эдэр республика уһулуччулаах салайааччыларыттан биирдэстэрин, Сталин государственнай переворотун утары охсуспут, бигэ итэҕэллээх уонна бэриниилээх государственнай, итиэннэ политическай деятель быһыытынан көрдөрбүтэ. Ол иһин Я.Полуян комиссията маассаҕа сабыдыаллааһыннарыттан сэрэхэдийэн М. Аммосовы, Ис. Бараховы, С. Васильевы Москваҕа «теттөрү ыныртаран ылар» наадалаах диэн аахпыта.
Москваҕа төттөрү ыҥырыллан кэлэн баран, БСК(б)П КХК чилиэнинэн буола сылдьан, кини БСК(б)П Саха уобатастааҕы комитетын линиятын дьаныардаахтык уонна принципиальнайдык салгыы көмүскээбитэ. ССРС ИДЬНК Лефортовскай хаайыытын олус кытаанах усулуобуйатыгар эрэйи-муҥу көрө сытан, 1939 сыл ахсынньы 21 күнүнээҕи бэйэтин көрдөрүүтүгэр С. Васильев суруйбута: «Мин Ярославскайга сылдьыбытым. Киниэхэ БСК(б)П КК Политбюротун комиссиятын үлэтин туһунан сиһилии иһитиннэрбитим, кырдьаҕас кадрдары үтүрүйүү сыыһа, партийнайа суох ньыматын талан ылбыт БСК(б)П КК чилиэнэ Асаткины үҥсүбүтүм. Урукку салалтаны уҥа оппортунизмҥа буруйдуур БСК(б)П Саха уобаластааҕы комитетын пленумун быһаарыыта ылыныллар кыаҕа суоҕун дакаастаабытым». Ярославскай ол кэмҥэ Дьокуускайга Аммосовы, Бараховы уонна Васильевы үлэлэригэр хаалларарга көрдөһөн, БСК(б)П КК оргкомитетын чилиэннэригэр сурук суруйбута. 1940 сыл олунньу 2 күнүнээҕи силиэстийэ дьыалатыгар бэйэтин көрдөрүүтүгэр С.Васильев эппитэ: «Биһиги БСК(б)П КК-тын сэрэтиэх тустаах этибит…».
Саха сиригэр салайар партийнай уонна советскай үлэттэн босхолообуттарын кэнниттэн, С. В. Васильев Серго Орджоникидзе өйөөһүнүнэн 1928 с. балаҕан ыйыгар — 1930 с. от ыйыгар БСК(б)П Киин хонтуруоллуур комиссиятын партийнай коллегиятын чилиэнинэн үлэлээбитэ. Бу үрдүк дуоһунаска сылдьан, кини «саха боппуруоһун» хаста даҕаны Ярославскайга, Орджоникидзеҕа, Калиниҥҥа, Кагановичка туруорсубута. Васильев көрдөрүүлэриттэн көстөрүнэн, Аммосов-Барахов-Васильев бөлөхтөрө республикар «байыаннай коммунизмы» чөлүгэр түһэрии политикатын утары тиһэҕэр тиийэ охсуспута. Партия уонна государство улахан сололоохторо 1928 с. республика балаһыанньата хайдаҕын толору истэ-билэ сылдьаллара, ол эрээри барыта Сталиҥҥа тиийэн иҥнэр этэ. Ити кэмҥэ Сталин саҥа экономическай политиканы суох оҥоруу курсун күүскэ тутуспута, ол тус бэйэтин диктатуратын олохтооһунҥа тартарыылаах ис режими кытаатыннарыынан доҕуһуолламмыта.
1930 с. атырдьах ыйыттан биир сыл устатыгар С. В. Васильев ССРС рабочай-бааһынай инспекциятын Наркомун КХК өҥнөөх металларга бөлөҕүн салайааччынан үлэлээбитэ. 1931 с. атырдьах ыйыгар кини өҥнөөх металлары уонна кыһыл көмүһү хостооһун уонна обработкалааһын рабочайдарын профсоюһун Киин Комитетын председателин эппиэттээх үлэтигэр анаммыта, ПСБСКС Пленумун састаабыгар киллэриллибитэ. ПСБСКС Президиумун чилиэнигэр кандидатынан талыллыбыта. Ити кэнниттэн биэс сылга 1939 с. муус устарга диэри РК(б)П КК иһинэн Партийнай Хонтуруол Комиссиятын ыарахан промышленноска бөлөҕүн салайааччынан улэлээбитэ. Ол эрээри репрессия ыас хара былыттара хойдон барбытгара. 1939 сыл ыам ыйыгар — сэтинньигэ Степан Васильев хаһаайыстыбаннай үлэҕэ — Москва к. 2‑с авторемонтнай заводун директорынан көһөрүллүбүтэ.
С. В. Васильев 1939 сыл бүтүүтүгэр репрессияламмыта. Кини Москваҕа уонна киин атын куораттарга олорор Саха сирин дьонуттан биир саамай кэнникинэн тутуллубута. Кинини Өктөөп бырааһынньыга буолаары аҕай турдаҕына, сэтинньи 6 күнүгэр туппуттара. Васильевка «Саха республикатын сиригэр-уотугар дьайбыт Советскай былааһы утары үлэни ыыппыт буржуазнай-националистическай тэрилтэ салайааччыларыттан биирдэстэринэн буолаҕын» диэн буруйдааһын оҥоһуллубута. 1927 сылга советскай былааһы утары туһуламмыт үлэни ыытар тэрилтэ кыттыылааҕын быһыытынан, РБИ ХК наркомунан уонна Саха АССР СНК председателин эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччуннан буола сылдьан, өрө туруу кадрдарын тэрийиигэ активнайдык кыттыбыта, советскай былааһы утары үрүҥ бандьыыттар этэрээттэрин сэбилэниилээх турунууларыгар көмөлөспүтэ, үрүҥ гвардеецтар бастаанньаларын кыттыылаахтарын көмүскэспитэ, Саха сиригэр партияҕа уҥа троцкистскай уонна националистическай тэрилтэни чөлүгэр түһэриигэ БСК(б)П КХК уонна кэлин БСК(б)П КК иһинэн ПХК чилиэнин сулууспалыыр балаһыанньатын туһаммыта" диэн букатын онно суох буруйдааһыны оҥорбуттара.
С. В. Васильев биир сыл сэттэ ый сүүрбэ күн устата бастаан утаа Бутырскай, кэлин Лефортовскай хаайыыларга түүннэри-күнүстэри салҕанан ыытыллыбыт ИДЬНК органнарын элбэх ахсааннаах доппуруостарыгар олус тулуурдааҕын көрдөрбүтэ: кими даҕаны этэн биэрбэтэҕэ уонна киниэхэ буруйдааһын оноһуллар «өстеөхтүү, үспүйүөннүүр, советскай былааһы утары туһуламмыт» дьайыыларын билиммэтэҕэ, Аммосовы, Бараховы, Ойуунускайы, Попову, Захаренконы уонна бары атын репрессияламмыт дьону партия уонна норуот иннилэригэр буруйа суохтарынан аахпыта. Коми АССР Канин Нос бөһүөлэгэр лааҕырга хаайыллан сытан. Сталинҥа, Берияҕа, Ярославскайга, Землячкаҕа ыыппыт суруктарыгар Аммосовы, Бараховы, Ойуунускайы, бэйэтин уонна да атыттары политическай реабилитациялааһын туһунан боппуруоһу хаста даҕаны туруорбута.
С. В. Васильев личноска сүгүрүйүү кэмигэр ньүдьү-балай быһыы уонна репрессия сиэртибэтинэн буолбута, Канин Нос хаайыытыгар сытан 1943 с. алтынньы 26 күнүгэр өлбүтэ. Коми АССР Кожвинскай оройуонун 241/1 п/дь. Саха норуотун уһулуччулаах уола С. В. Васильев элбэх өрүттээх үлэтэ, принципиальнайа, булгуруйбат модун санаалааҕа уонна чиэһинэйэ, бэйэтин норуотугар бэриниилээҕэ билигин тыыннаах дьонҥо барыбытыгар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ чаҕылхай холобурунан буолар.
Е. А. Борисов,
Саха Республикатын правительствотын председателин солбунааччы.
С.Васильев 100 сааһын бэлиэтиир правительственнан комиссия председателэ,
билигин Саха Республикатын правительствотын председателэ
Саха Сирэ. — 1996. — Ахсынньы 26 к.
Ылыллыбыт сирэ
уларыт- Энциклопедия Якутии. — Якутск, 2000.
- Дьаҕаһын Сиэнэ. — Якутск, 2015.
- Е. А. Борисов. — Якутск, 1996.
Быһаарыылар
уларыт- ↑ Саха саарыннара. Хомуйан оҥордулар Л. Г. Николаев, А. Г. Николаев, Ф. Э. Данилов. — Дьокуускай: «Кудук», 1998. — ISBN 5-7863-0122-2