Иккис Хаҥалас

Иккис Хаҥалас нэһилиэк Орто Халыма улууһун нэһилиэгэ, киинэ Эбээх.

Иккис Хаҥалас нэһилиэк Орто Халыма улууһун каартатыгар

Улуус кииниттэн 228 км. хотугулуу-арҕаа диэкки сытар. Абый уонна Үөһээ-Халыма улуустарын кытта кыраныыссалаһан 2-с Хаҥалас нэһилиэгэ сытар. Нэһилиэнньэтин ахсаана 488 киһи (2007 сыл).

Нэһилиэк устуоруйата

Саха Республикатыгар биир историческай нэһилиэк буоларынан биллэр. Бу 2017 сылга 2-с Хаҥалас нэһилиэгэ төрүттэммитэ 195, нэһилиэк олохтоох сэбиэтэ 90, ааҕар балаҕан 75, кулууп тэриллибитэ 70 сылларын юбилейдара буолар.

1822 сыл «Устав об управлении инородцев Сибири» ылыллыбыта. Халыма уокуругар 11 нэһилиэк, ол иһигэр II-с  Хаҥалас нэһилиэгэ тэриллибитэ.      

1883 сыл Орто Халыма улууһугар - «Государственный преступник» Вацлав Леопольдович Серошевскай кэлэн 1 сыл 10 ый, онтон II Хаҥалас нэһилиэгэр Бэрдьигэстээх тоҕойун Андылаах учаастагар 3 ый, Дүөнсэ учаастагар 1 сыл 2 ый олорбута. Кини манна олорон сахалыы саҥарарга үөрэммитэ уонна маннааҕы сахалар олохторун-дьаһахтарын үөрэтэн «Якуты» диэн монографиятыгар киллэрбитэ. 

II–с Хаҥалас нэһилиэгин Дүөнсэ учаастагар 1901 сыл тохсунньу 1 күнүттэн грамота оскуолата аһыллыбыта. Бастакы учууталларынан 1902 сылтан Николай Иванович Сизых  (I Хаҥалас), 1908 сылтан Георгий Георгиевич Колесов (II Мээтис) улэлээбиттэрэ. Н. И. Сизых Үөһээ-Халыма таҥара оскуолатыгар учууталынан, онтон 1910 сыллаахха Москваҕа пастырскай куурустарга үөрэнэн аҕабыыт буолбута. Г.Г. Колесов 4 сыл Дүөнсэ оскуолатыгар учууталынан үлэлээн баран, Москватааҕы Плеханов Г. В. аатынан тыа хаһаайыстыбатын институтун үөрэнэн бүтэрэн, Саха АССР Госплан председателынан үлэлээбитэ.   1933-1937  сылларга Москватааҕы зооветеринарнай институт кафедратын сэбиэдиссэйинэн  уонна профессорынан үлэлээбитэ. Дүөнсэ грамота оскуолатыгар үөрэммит Данил Степанович Слепцов 1916 сыл Дьокуускайдааҕы духовнай семинарияны бүтэрэн 1920-1922 сылларга Халыматааҕы уокурук норуот үөрэҕин отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Норуот сайдыытын туһугар туруммут бу үс чаҕылхай эдэр дьоммут 1920- 1930 сыл репрессия уонна кылаассабай охсуһуу сиэртибэлэрэ буолбуттара.

ХIХ үйэ бүтүүтэ 2-Хаҥалас нэһилиэгэр Халыма уокуругун үс бастыҥ күүстээхтэрэ Слепцов Николай Иевлевич- Кустук, Созонов Николай Афанасьевич-1 Ньонньооһой, Гуляев Николай Николаевич- Күүстээх Ньукаас төрөөбүттэрэ. Кустук уонна Ньонньооһой көтөхсө оонньообут 518 киилэлээх таастара билигин кэрэһит буолан спортзалга хараллан турар. Күүстээх Ньукаас икки бэрэбинэттэн оҥоһуллубут 12 миэтэрэ 40 см. уһуннаах, 427 киилэлээх соҕотоҕун туруорбут электрическай остуолбата Орто- Халыма куорат ортотугар өргө дылы турбута. (Колымские Якуты в середине ХVII- начале ХХ вв. М. И. Старостина) кинигэтиттэн.

Кинилэр үтүө ааттарын үйэтитэр туһугар нэһилиэк иһигэр улуустааҕы мас тардыһыы күрэҕэ иккилии сыл буола-буола 2012 сылтан ыла ыытыллар. (Автортан)

1927 сыл ыам ыйын 30 күнүгэр САХА АССР Верховнай Советын Президиумун Уурааҕынан Эбээх бөһүөлэгэр кииннэнэн нэһилиэк олохтоох сэбиэтэ тэриллибитэ.

Нэһилиэккэ бастакы ааҕар балаҕан 1942 сыл, 1947 сыл кулууп дьиэтэ үлэтин саҕалаабыта.

Нэһилиэктэн төрүттээхтэр

• 1918 сыл ахсынньы 19 күнүгэр Дүөнсэ диэн сиргэ төрөөбүтэ Иннокентий Федорович Бережнов, Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.

Суруйааччылар:

• Федор Федорович Бережнов — Аҕа Дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, «Аргыстар», «Хотугу кэпсээннэр» кинигэ автора.
• Николай Степанович Габышев-Нэртэ «Кыталык» кинигэ автора
• Сухомясов Иннокентий Николаевич — ССРС гражданскай оборонатын туйгуна, Российскай Федерация суруналыыстарын союһун чилиэнэ, үлэ ветерана, «Колыма и Отечественная война», «А почту задерживать не полагалось», «Алаһай тогойугар маҥнайгы үөрэх кыһата», «Орто- Халыма оройуонун тыатын сирэ 1941—1945 сс. улуу сэрии кэмигэр» кинигэ автора.
• Ефимов Василий Иванович — РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, РСФСР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, 2-с Хаҥалас нэһилиэк уонна Орто-Халыма улуус бочуоттаах гражданина, Росийскай Федерация суруналыыстарын союһун чилиэнэ, Саха сирин суруйааччылар союһун чилиэнэ, үлэ ветерана «Чокуур уота», «Айылгым миэнэ Айылҕа», «Түмсүүлээх үлэнэн кыайыыга дьулуур», «Иккис Хаҥалас нэһилиэгэ — Эбээхтэр», «Өтөхпүт сэргэтин кэпсээнэ»-4 том, «Кэнэҕэски ыччаппыт сэргиэҕэ»- кинигэлэр, «100-летие Эбяхской школы», «Халыма маҥнайгы учуонайа — Колесов Г. Г.» буклеттар автордара.

Бөһүөлэк киин уулуссалара Ф. Ф. Бережнов уонна Н. С. Габышев ааттарын сүгэллэр.

Нэһилиэк олохтоохторо бэйэлэрин күүстэринэн хаһаайыстыбаннай, социальнай объектары туппуттара: «Эбээх» совхоз директора Слепцов Андрей Дмитриевич салайыытынан сылларынан 1989-пилорама, 1991-электростанция, баанньык, 1992- спортзал, сибээс дьиэтэ, 1993-совхоз хонтуората, 1995-токарнай, 1999-кулууб дьиэтэ (нэһилиэк сэбиэтин председателэ Винокуров Дмитрий Николаевич) тутуллубуттара. Саха Республикатын бастакы президена Николаев Михаил Ефимович нэһилиэкпитигэр 1998 сыл балаҕан ыйыгар кэлэ сылдьан: «Эһиги нэһилиэккит Республикаҕа „Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ“ диэн ыҥырыыга инициаторынан буоллугут»- диэн үөрдүбүтэ.

Нэһилиэк сэбиэтин председателэ Шадрин Николай Иванович — икки сайыны быһа 47196 кв.м. иэннээх сири буорунан куттаран 2011 сылтан авиапорт бөһүөлэк аттыгар оҥоһуллубута.

Нэһилиэк баһылыктара Слепцов Степан Егорович: 2006 сыл — балыыһа, баанньык, детсад кухня - прачка дьиэлэрэ саҥардан реконструкцияланан тутуллубуттара, Бубякин Константин Константинович 2012 сыл — 45 миэстэлээх детсад, 2013 сыл - Арчы дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ.

Туһаныллыбыт сирдэр

• Энциклопедия Якутии, М., 2000 г.