1918 сыл

1918 сыл.

Түбэлтэлэр

• Тохсунньу 12 (эргэ стилинэн ахсынньы 30-гар) — Дьокуускай куоратын кулубатынан Панкратьев В.А. талыллыбыт. Кини иннинэ кулубалаабыт Эверстов И.Н. Сибиир уобаластааҕы думатыгар дэлэгээтинэн барбыт.
• Олунньу 12 (эргэ стилинэн тохсунньу 30) — Дьокуускайга Бастакы суһал ыҥырыылаах Саха уобалаһын земствотын мунньаҕа саҕаламмыт, муус устар 9 күнүгэр түмүктэммит (эргэ стилинэн кулун тутар 27-гэр). Мунньахха уобалас бэйэтин салайыныытын, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын ырыппыттар. 35 гласнайтан 24-э кэлбит, саха улуустарын бас-көс дьоно. Уобалас земскэй быраабата талыллыбыт: бэрэссэдээтэл — Василий Никифоров - Күлүмнүүр, чилиэннэрэ — Попов В.В., Памфил Осипов (Иноземцев), Петр Яковлев, П.Е. Баранов. Уобаластааҕы земство мунньаҕа Совнаркому киин былааһынан билиммэтэх, Петроград Саха уобалаһын салайыытыгар орооһорун утарбыт.
• Тохсунньу — Тохсунньу бүтүүтүн диэки Дьокуускай куоратын кулубата Панкратов уонна Бырааба чилиэнэ Филиппов баалларына Дьокуускай куораттааҕы мас эрбиир собуокка таас чоҕу туһаныытын бастакы холонуута буолбут. Таас чоҕу Келькеме үрэҕиттэн ылбыттар.
• Тохсунньу — Байаҕантай буоластааҕы земскэй мунньаҕа уураах ылыммыт: 1) Баайаҕаҕа 4 кылаасстаах училище арыйарга. 2) Үс нэһилиэккэ 1 кылаастаах оскуолалары арыйарга. 3) 2-с Игидэй училищетын 2 кылаастаахха кубулутарга.
• Тохсунньу 31 күнүн кэнниттэн РСФСР-га уонна Эстонияҕа тута олунньу 14 күнэ буолбут. Ол аата урукку Юлиан халандаарыттан күн эргииригэр ордук чугас Григориан халандаарыгар көһүү буолбут. Ол эрээри Сибииргэ маннык көһүү арыый хойут буолбута: Сибиир быстах кэмнээҕи бырабыыталыстыбата алтынньы 1 күнүн алтынньы 14 күнүн быһыытынан биллэрбитэ.
• Олунньу 4 (олунньу 17) — Саха оробуочайдарын сойууһун уопсай мунньаҕа большевиктары утарарын туһунан резолюция ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара большевик хамсааһынын сөбүлээбэттэр, уопсастыба олоҕор сатарыйыыны уонна талбытынан дьаһайыыны (произвол) аҕаларын уонна улуу Арассыыйа ыһыллыытыгар уонна эстиитигэр тиэрдэрин иһин."
• Олунньу 9 (олунньу 22) — Саха сирин уопсастыбаннай уонна политическэй түмсүүлэр холбоһуктаах мунньахтарыгар Саха уобалаһын Сэбиэтигэр киирбиттэр: уобаластааҕы земствоттан — 5 киһи, куорат думатыттан — 2 киһи, Саллаат депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи, Хаһаах депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи, Саха оробуочайдарын сойууһуттан — 1 киһи, Саха сиринээҕи еврей общинатыттан — 1 киһи, Бааһынай депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи. Уобаластааҕы Сэбиэт Саха сиригэр үрдүкү былаас уорганынан биллэриллибитэ.
• Олунньу 15 — Дьокуускайга профсоюзтар конференцияларыгар уобаластааҕы Оробуочай депутаттар сэбиэттэрэ тэриллибит. Бу большевиктары өйүүр, контрреволюционнай Уобаластааҕы Сэбиэти утарар уорган этэ. Сотору РСФСР Совнаркома бу Сэбиэти Саха сиригэр үрдүкү былаас уорганынан биллэрбит.
• Олунньу 27 — Дьокуускайга контрреволюционнай Уобаластааҕы Сэбиэти утарар почта-телеграф үлэһиттэрин забастовката саҕаламмыт, кулун тутар 20 күнүгэр түмүктэммит. Забастовкаҕа типография, бэчээт үлэһиттэрэ, оспуоччуктар (извозчиктар), металлистар уо.д.а. кыттыспыттар.
• Кулун тутар 29 — Дьокуускайга контрреволюционнай Уобаластааҕы Сэбиэт большевиктары өйүүр Оробуочай депутаттар сэбиэттэрин исполкомун хаайбыт, ол иһигэр Максим Аммосовы, Николай Бубякины, М.М. Виленскаяны, Я.Е. Зиберты, Богдан Чижигы уо.д.а. Центросибирь хаайыллыбыт дьону босхолуурга ирдээбит, онтон атын карательнай этэрээт ыытарга суоһурҕаммыт.
• Муус устар 15 — «Якутское земство» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Редактордар: Василий Никифоров - Күлүмнүүр, Памфил Осипов (Иноземцев), 11-с нүөмэртэн ыла — П.Е. Баранов. Барыта 44 нүөмэр тахсыбыт эбит.
• Ыам ыйын 31 — Иркутскайтан Дьокуускайга Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах кыһыл этэрээт арахпыт. Этэрээккэ 350 киһи баара, ону кытары аара Усть-Кутка, Киренскэйгэ, Витимҥэ 200 кэриҥэ киһи эбии холбоһуохтааҕа. Апполинарий Рыдзинскай этэрээтин иннинэ Центросибирьтэн Саха сиригэр Сэбиэскэй былааһы олохтуу Былатыан Ойуунускай (Слепцов) баһылыктаах комиссия айаннаабыта.
• Бэс ыйын 27 — Иркутскайтан Дьокуускайга айаннаан иһэр Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах кыһыл этэрээт Өлүөхүмэ куоратын ылбыт.
• От ыйын 1 — Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах экспедиционнай этэрээт Дьокуускайы ылан Сэбиэскэй былааһы олохтообут. Үрүҥнэр куорат караулларыгар уонна Преображенскай сыаркапка хорҕойон утарыласпыттар. Кыргыһыыга үрүҥнэртэн 30 киһи, кыһыллартан 7 киһи өлбүт, контрреволюционнай Уобаластааҕы Сэбиэт уонна эсер этэрээттэрэ тыаҕа куоппуттар.
• От ыйын 2 — Кыһыллар кулун тутарга ууратыллыбыт исполкому сөргүппүттэр, онно Н. Олейников, В. Чаплинскай, Н. Ершов, С. Свидерскай, А. Толстобров, М. Виленская, Н. Бубякин уонна М. Аммосов киирэллэрэ. Испполком бэрэстээтэлинэн меньшевик Н. Ершов талыллыбыт. Исполком быһаарыытынан куорат уонна чугастааҕы сэлиэнньэлэр баайдарыгар балтараа мөлүйүөн солкуобайдаах контрибуция түһэрбиттэр. Сотору кэминэн Рыдзинскайы Өлүөнэ баһыгар ыҥыран ылбыттар, кини кэлин көмөҕө наадыйан Стоянович уонна Лесневскэй этэрээттэрин эмиэ ыҥыран ылбыт.
• От ыйын 2 — от ыйын 14 — Дьааҥы улууһугар, чуолаан Верхоянскай куоратыгар, алдьархайдаах улахан угут буолбут. Дьон хайаларга күрээн быыһаммыттар, оттон дьиэ-уот, мал-сал барыта алдьаммыт, элбэх ынах-сүөһү өлбүт.
• От ыйын 10 — Москубаҕа Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы V сийиэстэрэ Арассыыйа бастакы сэбиэскэй конституциятын ылыммыт. Бу докумуоҥҥа дойду аата чопчуламмыт: Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика (РСФСР). Төрүт сокуон олоххо тоҕус хонугунан от ыйын 19 күнүгэр үлэҕэ киирбитэ.
• От ыйын 16 — Дьокуускайга Байыаннай өрөбүлүүссүйэ ыстааба тэриллибит. Бу ыстаап мобилизация отделын сэбиэдиссэйэ Н. Снитко баҕа өттүнэн сулууспалыан баҕалаахтары олохтоох Кыһыл Аармыйа этэрээтигэр хомуйбут. Ол эрээри 44 киһини эрэ булбут.
• Атырдьах ыйын 2 — Дьокуускайга айаннаан иһэр Поручик Гордеев быһылыктаах үрүҥ этэрээт Өлүөхүмэ куоратын ылбыт.
• Атырдьах ыйын 3 — Саха сиринээҕи Оробуочай, бааһынай уонна саллаат депутаттар сэбиэттэрин исполкома уонна куоракка олорор кыһыл этэрээт үрүҥнэртэн куотан Енисейга түһэр санаалаах икки борохуотунан Бүлүүгэ айаннаабыттар. Сотору Дьокуускайга Уобаластааҕы Сэбиэт үлэтин салҕаабыт.
• Атырдьах ыйын 21 — Бүлүүгэ күрэммит кыһыллар сатаммакка, сорохторо төннөн кэлэн Дьокуускай куоратын соһуччу кыргыһыыта суох ылбыттар. Үрүҥнэр Табаҕаҕа куоппуттар. Баҕа өттүнэн кыһыл этэрээккэ киирбит дьон үксүлэрэ сааларын-саадахтарын туттаран дьиэлэригэр тарҕаһан хаалбыттар.
• Атырдьах ыйын 22 — Поручик Гордеев баһылыктаах үрүҥ этэрээт Дьокуускай куоратын иккистээн ылбыт. Куоракка большевиктары уонна кинилэри өйөөччүлэри утары репрессиялар саҕаламмыттар. Репрессиялар кэмнэригэр 50-чэ киһи суута-сокуона суох ытыллыбыт, ону кытары элбэх киһи Иркутскайга ыытыллыбыттар: Былатыан Ойуунускай (Слепцов), Максим Аммосов, Исидор Барахов (Иванов), Степан Васильев, Дора Жиркова, К.С. Середкина, В.Д. Чаплинскай, М.М. Виленская уо.д.а.
• Атырдьах ыйын 31 — Сибиир быстах кэминээҕи бырабыыталыстыбата В.Н. Соловьеву Саха уобалаһын хамыһаарын дуоһунаһыгар төннөрбүт.
• Балаҕан ыйын 19 — тутуллубут кыһыллар бастакы бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар.
• Балаҕан ыйын 20 — тутуллубут кыһыллар иккис бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар.
• Балаҕан ыйын 23 — Бассабыыктарга бас бэриммэт сирдэр икки бырабыыталыстыбалара Уфа куоракка кииннээх саҥа быстах кэм бырабыыталыстыбатын — Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын (нууч. Временное Всероссийское правительство, атын аата Директория) төрүттээбиттэр.
• Балаҕан ыйын 29 — тутуллубут кыһыллар үһүс бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар. Бу борохуокка Гордеев баһылыктаах эппиһиэрдэр бааллара. Аара Үөһээ Бэстээххэ тохтоон 4 Совдеп киһитин, ол иһигэр хаайыыттан босхолонон Мархаҕа тэриллибит "Тыа хаһаайыстыбатын оробуочайдарын сойууһун" баһылыгын Я.Г. Бугу, ытан өлөрбүттэрэ.
• Алтынньы 9 — Уфааҕа кыһыллар чугаһаабыттарынан, Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбата Уфааттан Омскайга көспүт.
• Сэтинньи 17 күнүттэн 18 түүнүгэр хаһаактар Директория бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ.
• Сэтинньи 18 күнүгэр икки хаалбыт Директория чилиэннэрэ уонна миниистирдэр суһал мунньаххха мустан Директорияны суох оҥорор, былааһы соҕотох киһиэхэ — Үрдүкү Баһылыкка (Верховный Правитель) биэрэр туһунан быһаарыыны ылбыттар. Кистэлэҥ куоластааһынынан дуоһунаска бу иннинэ байыаннай уонна морской миниистиринэн сылдьыбыт А. Колчак талыллыбыт.
• Ахсынньы 4 — Саха уобалаһын кооперативнай уопсастыбаларын I сийиэһэ саҕаламмыт, ахсынньы 10 күнүгэр түмүктэммит. "Холбос" уобаластааҕы кооперативтар сойуустарын устааба ылыллыбыт, бырабылыанньа председателинэн Кузьма Гаврилов талыллыбыт. Сийиэскэ "Саха уобалаһыгар потребительскай уопсастыбалар тустарынан" диэн Кузьма Гаврилов дакылаатын истибиттэр.
• Ахсынньы 30 — Саха сиригэр Уобаластааҕы Земство сир реформатын саҕалаабыт. Сири кылааһынан бас билии оннугар, тыа сирин хас биирдии үлэһит киһитигэр сир пайынан түҥэтиллибит.

Төрөөбүттэр

• Тохсунньу 10 — Тепляков Мартын Пантелеймонович (1918—1944), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
• Ыам ыйын 31 — Александра Васильевна Серкина (1918—2007) — медицина билимнэрин дуоктара.
• От ыйын 20 — Петров Иван Иванович, 1966—1979 сс. Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.
• Балаҕан ыйын 13 — Александров Семен Лаврентьевич, саха худуоһунньуга.
• Сэтинньи 7 — Кузьмин Валерий Ильич (1918—1983) — Социалистическай Үлэ Геройа, летчик.
• Ахсынньы 19 — Солдатов Лев Леонидович (1918—1997) — Социалистическай Үлэ Геройа, «Якуталмаз» Холбоһук генеральнай директора.

Өлбүттэр

• Радлов Василий Васильевич

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.