Координаталара: 58°30′ с. ш. 25°23′ в. д. / 58.50° с. ш. 25.38° в. д. / 58.50; 25.38 (G) (O)

Эстония (эст. Eesti), сорумдьу — Эстония Өрөспүүбүлүкэтэ (эст. Eesti Vabariik) диэн Балтика байҕалын кытыыгар турар, Хоту Дьобуруопа дойдута. Илин өттүтүгэр Арассыыйаны кытта, соҕуруу өттүтүгэр Латвияны кытта кыраныысаланар. Хоту өттүтүгэр уунунан Финляндияны кытта кыраныысаланар. Иэнэ — 43 464,15 км2. Олохтоохторун ахсааннара — 1 374 687 киһи[3].

Эстония Республиката
Eesti Vabariik
Flag of Estonia Coat of arms of Estonia
Өрөгөй ырыатаMu isamaa, mu õnn ja rõõm
(Сахалыы: Мин Аҕа дойдум, мин дьолум уонна үөрүүм)
Location of Estonia
Location of Estonia
Location of  Эстония  (dark green)

– in Эуропа  (light green & dark grey)
– in the Эуропа Унията  (light green)  —  [Legend]

Киин куората
(уонна саамай улахан куорат)
Таллинн
59°25′N, 24°45′E
Ил тыла Эстон тыла
Омуктар  68.8 % эстоннар
25.6 % нууччалар
  2.1 % украиннар
  4.5 % атын омуктар
Олохтоохтор ааттара Estonian
Дьаhалтата Парламент республиката
 -  Президент Алар Карис
 -  Премьер миниистир Кая Каллас (RE)
 -  Парламент салайааччыта Юри Ратас (K)
 -  Билиҥҥи коалиция (RE, K)
Independence from Russia and Germany 
 -  Autonomy declared 12 April 1917 
 -  Independence declared
Officially recognized
24 February 1918
2 February 1920 
 -  1st Soviet occupation 1940-1941 
 -  German occupation 1941-1944 
 -  2nd Soviet occupation 1944-1991 
 -  Independence restored 20 August 1991 
ЭУ кыттыыта 1 May 2004
Иэнэ
 -  Бүтүн 45,227 km² (132nd2)
17,413 sq mi 
 -  Уу (%) 4.45%
Олохтоохторо
 -  2007 estimate 1,340,602[1] (151st)
 -  2000 census 1,376,743 
 -  Олохтоох чиҥэ 29/km² (173rd)
75/sq mi
БИО (АКП) 2007 estimate
 -  Total $27.633 billion[2] (103th)
 -  Per capita $20,584[2] 
БИО (номинал) 2007 estimate
 -  Total $20.900 billion[2] (91st)
 -  Per capita $15,569[2] (41st)
Дьини (2005) 34 (medium
КСИ (2007) 0.860 (high) (44th)
Валюта эуро (01.01.2011) (EUR)
Кэм зоната EET (UTC+2)
 -  Сайыҥҥы кэм EEST (UTC+3)
Ил домен .ee3
Телефон кода +372

Эстония — ХНТ чилиэнэ (1991 сылтан)[4], Дьобуруопа Сойууһун чилиэнэ (2004 сылтан), НАТО чилиэнэ (2004 сылтан)[5]. Эурозонаҕа киирэр.

Ил тыла — Эстон тыла. Киин куорат — Таллинн. Харчылара — Эуро[3].

Устуоруйа

уларыт
Сүрүн ыстатыйа: Эстония устуоруйата

Аныгы Эстония сирдэригэр бастакы олохсуйбут миэстэлэр 9600 — 9500 б.э.и олохсуйбуттара. X — XIII үйэ диэки эрдэтээҥҥи феодализм түмэтигэр олохсуйбуттара[6]. Ол кэминээҕи түмэти аҕа баһылыктар уонна сэрии дружиналарын баһылыктара турбуттар[5].

XIII үйэҕэ кириэсчиттэр эсттар өрө турууларын баттаан баран. Ливония уордьунун састаабыгар киирбиттэрэ. Ол кэмтэн ньиэмэстэр култуура, экэньиэмикэ о.д.а өттүлэрин салайар буолбуттара. XVI үйэ кэмигэр Эстония реформация кэмигэр киирбитэ. Ол кэмтэн сүрүн итэҕэллэрэ протестантизм буолбута. Ливония сэриитин түмүгүнэн хотугу Эстония Сибиэссийэ састаабыгар киирбитэ. 50 сылынан соҕуруу Эстония киирбитэ.

Хотугу сэрии түмүгүнэн Лифляндия уонна Эстляндия сирдэрэ Арассыыйа Импиэрийэтин састаабыгар киирбиттэрэ[7]. Арассыыйа састаабыгар Лифляндия уонна Эстляндия Лифляндия Губерниятыгар холбоспуттара.

Арассыыйа Импиэрийэтин тостуутун кэннэ. Олунньу 24 күнүгэр, 1918 сылыгар Эстония Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиммитэ[8]. Тэриллиммитин кэннэ РСФСР тута сэриини саҕалаабыта. Олунньу 2 күнүгэр, 1920 сылыгар сэрии бүппүтэ.

Молотов-Риббентроп паагыттан салтаан. Эстония ССРС сабыдыалынан баттаммыта. Атырдьыах ыйын, 1940 сылыгар ССРС састаабыгар киирбитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитэ кэмигэр (7.07.1941 — 24.11.1944) Нацист Германия оккупациятыгар сылдьыбыта. Аан дойду иккис сэриитэ бүппүтүн кэннэ Эстония эмиэ ССРС састаабыгар киирбитэ. Элбэх дойду кииритин де-факто билиммит, ол эрээри де-юре билиммэтэх[9].

Атырдьах ыйын 20 күнүгэр, 1991 сылыгар, Эстония ССРС састаабыттан таҕыспыта[10]. Ол сыл балаҕан ыйын 17 күнүгэр ХНТ чилиэнэ буолбута[4]. 2004 сылга, НАТО уонна Дьобуруопа Сойууһун састаабыгар киирбитэ[5].

Экэньиэмикэ

уларыт

Былыр ССРС уонна коммунист блок дойдуларыттан Эстония экэньиэмикэ сайдыытыгар биирдэстэрэ буолар. БИО биир киһиэхэ — $30 138 (Словения кэнниттэн 2-с миэстэ). БИО (АКП) биир киһиэхэ — $47 128 (Чиэхийэ, Словения, Литва, Польша кэнниттэн 5-с миэстэ).

Киэгирээпийэ

уларыт

Дойду иэнэ — 43 464,15 км2. Хотуттан соҕуруу диэри уһуна — 240 км. Арҕааттан илиҥҥэ диэри — 350 км.

Дойду Дьобуруопа хотугу-илиҥҥи өттүтүгэр турар. Хотуттан Фиин хомотунан тулалыыр. Арҕааттан Балтика байҕалынан уонна Рига хомотунан тулалыыр. Латвияны кытта кыраныыссалыыр. Арассыыйаны кытта Чуд-Псков күөлүнэн Псков уонна Ленинград уобаластарын кытта кыраныыссалыыр.

Кытыл кээмэйэ — 3794 км. Эстонияҕа 2355 арыы баар. Ордук бөдөн арыылар: Cааремаа (2673 км2) уонна Хийуумаа (1024 км2). Арыылар Эстония иэниттэн элбэҕи ылаллар, ол эрээри олохтоохторуттан 5% эрэ олорор.

Клиимат

уларыт

Эстония клиимата — байҕаллааҕы сымнаһар клииматтан, континеннааҕы сымнаһар климакка көһөр. Кыһын — намыһах, сайын — сөрүүн. Клиимакка үксүн Атлантик далай циклоннара сабыдыаллыллар.

Эстония орто тэмпэрэтиирэ кээмэйэ:

Салгын тэмпэрэтиирэтин орто кээмэйэ
Тохсунньу Олунньу Кулун тутар Муус устар Ыам ыйа Бэс ыйа От ыйа Атырдьах Балаҕан Алтынньы Сэтинньи Ахсынньы Сыл
-3.4 °C -4.3 °C -1.2 °C 4.5 °C 10.0 °C 14.2 °C 17.2 °C 15.9 °C 11.1 °C 6.4 °C 1.2 °C -1.9 °C 5.9 °C


Административнай-территориальнай араартыы

уларыт

Эстония састаабыгар 15 уезд киирэр[3].

Герб Аата Аата
(эст.)
Нэһилиэнньэ,

киһи[11]

Иэн,

км2

Киин куорат
  Валгамаа Valga maakond 28 370 1917.09 Валга
  Вильяндимаа Viljandi maakond 46 371 3420.04 Вильняди
  Вырумаа Võru maakond 35 782 2773.14 Выру
  Ида-Вирумаа Ida-Viru maakond 136 240 2971.55 Йыхви
  Йыгевамаа Jõgeva maakond 28 734 2544.86 Йыгева
  Ляэне-Вирумаа Lääne-Viru maakond 59 325 3695.72 Раквере
  Ляэнемаа Lääne maakond 20 507 1815.57 Хаапсалу
  Пылвамаа Põlva maakond 25 006 1823.34 Пылва
  Пярнумаа Pärnu maakond 85 938 5418.73 Пярну
  Рапламаа Rapla maakond 33 311 2765.06 Рапла
  Сааремаа Saare maakond 33 108 2937.64 Курессаре
  Тартумаа Tartu maakond 152 977 3349.3 Тарту
  Харьюмаа Harju maakond 598 059 4326.7 Таллинн
  Хийумаа Hiiu maakond 9 387 1032.44 Кярдла
  Ярвамаа Järva maakond 30 286 2674.14 Пайде
  Эстония Eesti 1 323 401 43 465.32 Таллинн

Олохтоохторо

уларыт
 
Эстония саастарынан уонна эр дьон-дьахтар ахсааннарын пирамиидата.X

2024 сылга Эстония олохтоохторун ахсааннара — 1 374 687 киһи[11].

Эстония олохтоохторун ахсааннара (тыһ. киһи)[12]
1712 1881 1897 1922 1934 1959 1970 1979 1989 2000 2012 2021 2024
160 881 958 1 107 1 126 1 197 1 356 1 466 1 566 1 370 1 294 1 330 1 375

Ил тыла — эстон тыла, өссө нуучча тыла элбэх тарҕатыыны ылбыта[13].

Быһаарыылар

уларыт
  1. Estonian Statistics Bureau
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Estonia. International Monetary Fund. Тургутулунна 9 Алтынньы 2008.
  3. 3,0 3,1 3,2 Maps of Estonia
  4. 4,0 4,1 Практика в отношении рекомендаций Генеральной Ассамблее по вопросу о членстве в Организации Объединенных Наций
  5. 5,0 5,1 5,2 Даты эстонской истории
  6. Early Holocene coastal settlements and palaeoenvironment on the shore ofthe Baltic Sea at Parnu, southwestern Estonia
  7. Ништадтский мирный договор между Россией и Швецией
  8. Эстония Өрөспүүбүлүкэтин тутулуга суоҕун манифеһа Архыыптаммыт 2019, Тохсунньу 25 күнүгэр.
  9. Лаури Мялксоо. Советская аннексия и государственный континуитет: международно-правовой статус Эстонии, Латвии и Литвы в 1940–1991 гг. и после 1991 г.
  10. ПОСТАНОВЛЕНИЕ Верховного Совета Эстонской Республики О ГОСУДАРСТВЕННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ ЭСТОНИИ
  11. 11,0 11,1 Эстония нэһилиэнньэтин ахсаана Архыыптаммыт 2019, Бэс ыйын 8 күнүгэр.
  12. RL21429: POPULATION BY ETHNIC NATIONALITY, SEX, AGE GROUP AND PLACE OF RESIDENCE (ADMINISTRATIVE UNIT), 31 DECEMBER 2021 by Year, Age group, Place of residence, Sex and Ethnic nationality
  13. Ethnic nationality. Mother tongue. Command of foreign languages