Икки өрүттээх тыллар

Икки өрүттээх тыллар диэн уларыйа сылдьар, утарыта өйдөбүлү биэрэр тыллар ааттаналлар.

Сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ олус дириҥ уонна киэҥ өйдөбүллээх, Сир, Күн уонна Аан дойду бары тутулуктарын барыларын бу этии таба быһаарар.

Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээҕин билинии уонна ону олоххо таба туһаныы сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн тутулуга буолар. Саха омуга олус уһун үйэлээх буолуута туох барыта икки өрүттээҕин олоҕор таба туһаныытыгар олоҕурар. Олоххо үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн, солбуйсан биэрэр кэмнэрэ кэллэҕинэ таба быһаарыыны ылыныы киһи, омук уһун үйэни ситиһэллэрин төрүттүүр.

Киһи этэ-сиинэ эмиэ туох барыта икки өрүттээҕин курдук икки өрүттээх тутулуктардаах. Сүрэх хааны хачайдаан сөптөөх баттааһыны оҥорон хаан хаһан да тохтообокко эккэ-сииҥҥэ эргийэрин хааччыйар. Киһиэхэ хаана хаһан да тохтообокко этигэр-сиинигэр эргийэ сылдьар, эти-сиини кислородунан хааччыйар, ыраастыыр.

Аһара үрдүк, 150 мм аһара барар хаан баттааһына киһиэхэ тымырдара тоҕо барар, кыра тымырдар быстар кутталларын үөскэтэр. Киһи инфаркт эбэтэр инсульт ыарыы буоларыгар тириэрдэр, онтон хаан баттааһына намыһах, аны 90-ҥа тиийбэт буола түстэҕинэ хаан сүүрүүтэ харгыстанан килиэткэлэр өлүүлэрэ буолар.

Киһи хаанын баттааһына айылҕаттан икки өттүттэн тутулуктааҕынан туох барыта ортотунан баран иһиэхтээх диэн быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэн аһара үрдээбэккэ эбэтэр аһара намтаабакка эрэ биир тэҥ соҕустук, ортотунан сылдьара эрэйиллэр. Эмчиттэр киһи хаанын баттааһынын үрдүкү өртө 120 мм буоларын ордороллор.

Хааммыт баттааһыныттан тутулуктанан хайа да өттүгэр аһара барбат буолууну киһи хаһан баҕарар тутуһа сырыттаҕына эрэ айылҕа көрдөбүллэригэр сөп түбэһэн, тыыннаах буолан олоҕун олороро кыаллар.

Ити курдук «Туох барыта ортотунан буолуохтаах» диэн этии киһи айылҕаҕа сыһыанын уонна киһи оҥорор быһыыларын барыларын табатык быһаарар. Туох барыта икки өрүттээҕин быһыытынан үгүс тыллар иккилии өрүттээх өйдөбүллэри холбуу иҥэринэн сылдьаллар уонна хаһан баҕарар икки өрүттээхтик туттуллаллара сахалар өй-санаа үөрэҕин олохторугар былыр-былыргыттан туһана сылдьалларын биллэрэр.

Алдьархай диэн бэйэтэ олус куһаҕан, иэдээн буолбутун биллэрэр тыл. Соҕотоҕун туттулуннаҕына аҥардастыы куһаҕаны эрэ бэлиэтиир. Итини тэҥэ туох эрэ олус куһаҕан буолбутун биллэрээри алдьархай куһаҕан диибит. Ол да буоллар биирдэ эмэтэ олус ураты, үчүгэйтэн үчүгэй, ураты үчүгэй буолбутун этэн биллэрээри, аны алдьархай үчүгэй диэн этэн кэбиһэбит.

Эбии хос быһаарыыта да суох алдьархай киһи диэтэхпитинэ, бу киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да олус элбэхтик оҥорор кыахтааҕын чопчулаан бэлиэтиибит, туох эрэ кутталлаах, уратылаах киһи буоларын биллэрэбит. Аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи аһара барар, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорор кыахтааҕын быһааран итинник этэр эбиппит. Аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи аһара үчүгэйи оҥорон кэбиһиэн сөбүн тэҥэ, аһара куһаҕаны, ыар быһыылары эмиэ оҥорор кыахтааҕын сахалар былыргыттан билэн итинник этэллэр.

Ынырык диэн бэйэтэ олус куһаҕаны биллэрэр тылбытын эбэн, олус, хаһан да көрбөтөх үчүгэйбитин бэлиэтээри ынырык үчүгэй диэн кэбиһэбит. Бу үчүгэйбит эмиэ ханнык эрэ кээмэйи, кыйыаны аһара бардаҕына, үчүгэйэ тосту уларыйан куһаҕаҥҥа, ынырыкка кубулуйан эрэрин арааран, бэлиэтээн этэр эбиппит. Ол курдук олоххо, Айылҕаҕа туох барыта ии курдук төгүрүччү эргийэн кэлэринэн олус аһара барбыт үчүгэйбит куһаҕаҥҥа, ынырыкка кубулуйан эрэрин бэлиэтээн ынырык үчүгэй диэни туттабыт.

«Туох барыта икки өрүттээҕин» уонна үчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылааҕын быһыытынан аҥар өттүгэр олус аһара барыы, ол аата алдьархай үчүгэй буоллаҕына, алдьархайга, алдьаныыга, куһаҕаҥҥа кубулуйара чугаһаабытын биллэрэр. Кэлэн иһэр алдьархайтан сэрэниэххэ наадата кэлбитин сахабыт тыла биллэрэ сатыыр.

Ытык диэн хас да өйдөбүллээх, дириҥ суолталаах тылы билигин үчүгэй өттүнэн элбэхтик туһанабыт. Бу тылбыт аҥардастыы үчүгэй эрэ өйдөбүллээх буолбатаҕын, куһаҕан өрүтэ ыарыыны кытта сибээстээҕин эмэ билэн туһаннахпытына табыллабыт.

Айыы диэн бэйэтэ икки өрүтүн, өйдөбүлүн, киһи үчүгэйи да , куһаҕаны да оҥорор кыаҕын бииргэ иҥэринэн сылдьар өй-санаа саҥаны айарын, айыыны оҥорорун биллэрэр тыл. Бу тыл хайаан даҕаны үрүҥ айыы эбэтэр хара айыы диэн саҥаны айыы хайдаҕын, дьоҥҥо туһалааҕын дуу эбэтэр буортулааҕын дуу быһааран биэрэр тыллаах туттуннаҕына эрэ олоххо табыллар, киһи оҥорор быһыыларын табатык быһаарар. Киһи үчүгэй санаата киирдэҕинэ үчүгэйи, онтон куһаҕан санааланнаҕына куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат.

Айыы буолуу диэн киһи өлөн, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылара суох буолан, арахсан, Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ биирдэ кэлэр. Өй-санаа уларыйбат турукка киирдэҕинэ, киһи өйүттэн-санаатыттан араҕыстаҕына, туспа баран Yөһээ дойдуга таҕыстаҕына атын өйдөртөн-санаалартан уратытынан, тэҥнэспэтинэн туспа айыы буолан сылдьар кыахтанар. Тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһини айыы буолууга ыҥырыы сиэргэ баппат быһыы буолар. Бу ыҥырыы «Өйүҥ көттүн!» диэн ыҥырыыга тэҥнэнэн киһи сирдээҕи олоҕо кылгыырыгар тириэрдиэн сөп.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ "айыы киһитэ" буолуҥ диэн ыҥыра сатыыллара элбээтэ. Бу дьоммут сахалыы өй-санаа тутулуктарын билбэттэриттэн айыы диэн куһаҕана элбэх тылы биир үтүө тылбытыгар, киһи диэҥҥэ аҕалан сыбыы сатыыллар. Айыы киһитэ диэтэхтэринэ өйө-санаата ситэ тиийбэт, салгын кута хайы сах Yөһээ дойдуга көппүт киһини этэллэр. Бу киһи өйө-санаата тиийбэтиттэн сирдээҕи олоххо соччо сөп түбэспэт буолбутун, Үөһээ дойдуга барара чугаһаабытын чопчу ыйан итинник этиллэрин аныгы дьоҥҥо сыбыы сатыыллар.

Өй-санаа киһиттэн арахсан эрдэлээн, Үөһээ дойдуга көтүүтэ кырдьаҕас киһи түөһэйиитигэр тириэрдэр уонна биирдэ эмэтэ кэлиэн сөп. Салгын кута көппүт киһи кыра оҕотугар, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар түһүүтэ түөһэйии диэн ааттанар уонна айыы киһитэ буолууга дьэ тириэрдэр.

Улуу диэн бэйэтэ улаханы, уратыны бэлиэтиир тыл. Бу тыл киһиэхэ сыһыаннаан улуу киһи диэн этилиннэҕинэ аны куһаҕан өйдөбүллэнэр. Олус улахан киһи киһи курдук буолбатаҕын, олус уратытын, оһуобайын, чанчарыгын, көннөрү киһиттэн атынын быһааран итинник этэбит.

Киһи өйө-санаата сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Тыыннаах киһи өйө-санаата олус үчүгэй киһи уонна сүөһү, кыыл өйүн-санаатын икки ардыларынан сылдьар. Өй-санаа сүөһү, кыыл таһымыттан салгыы сайыннаҕына, тубустаҕына үчүгэй киһи, киһилии киһи таһымыгар тахсар уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорон түмүктүүр кыахтанар. Сорох киһи биирдэ эмэтэ сыыһа туттан, аһара арыгы иһэн, эҥин сүөһү, кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэн ылыан сөп.

Олохпутугар сахалар үөрэхтэрин тутуһан «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини таба өйдөөн, хайа да диэки аһара барбакка, халыйбакка икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан буолар быһаарыыны ылынан олохпутун олорорбут айылҕа көрдөбүлүнэн табыллар. Айылҕа көрдөбүлүн тутуһар сахалар олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллара өй-санаа ити көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр.

Икки өрүттээх тыллары сэрэнэн, кээмэйин билэн олоххо туһаныы өйдөөх-санаалаах дьонтон бэйэлэриттэн ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолар. Бу көрдөбүлү тутуһар буолуу киһи буолууну ситиспити быһаарар. Сахабыт тылыгар икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллар бааллара сахалар икки өрүтү билэн, олохторугар былыр-былыргыттан туһана сылдьалларын быһаарар. Икки өрүттээх тыллары таба туһаныыга “аһара үчүгэйбит” диэн сананыыга оҕустарбыт тыл үөрэхтээхтэрэ көмөлөһөллөрүн оннугар өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэтэ сатыы сылдьаллар. (1,49).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай : ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.