Календула

Календула, эмтээх календула (Нуучч. Календула лекарственная (ноготки), латинский (Calendula officinalis L.)). Астратыҥытылар (уустук сибэккилээхтэр) уруулуу уустар бөлөхтөрө.

Кылгас морфологията

Календула биир сыллаах, киэҥник тарҕаммыт киэргэлгэ туттуллар 40-60 см үрдүктээх от үүнээйи. Сүрүн салаалаах силистээх. Умнастара көнөлөр, хойуу сэбирдэхтэрдээх, салааланаллар. Сибэккилэрэ бытархайдар, тас өттүнээҕилэрэ тыл курдуктар, саһархайдар эбэтэр кытархай араҕастыҥы кыһыллар, иһинээҕилэрэ трубкалыы быһыылаахтар, ордук хараҥа дьүһүннэхтэр уонна биирдии корзинаҕа хомуллубуттар. Үөскэҕин сиэмэлэрэ сиэрпэ курдуктар эбэтэр күрүчүөктүҥүлэр, тыҥырахха маарынныыллар, ис өттүгэр кырыыллах кынаттаахтар, сырдык быллырыыттаах тумусчааннаахтар. Календула сиэмэлэрэ итинник тыҥырах курдук токурдарын иһин нууччалар "ноготки" диэн ааттыыллар. Ноготки Саха сирин усулуобуйатыгар бэс ыйыттан балаҕан ыйын ортотугар диэри, сороҕор оннооҕор да хойукка диэри сибэккилиир. Сиэмэтэ атырдьах ыйыгар ситэр. Хаһыҥы олус тулуйумтуо, сибэккилээх корзинатын утары хомуйан истэххэ, ордук үчүгэйдик хойуутук сибэккилиир. Аһаҕас сииктээх, куннээх, уоҕурдуллубут сиргэ торолуйан үүнэр. Хаһыҥы тулуйар буолан, ыал үксэ сайын рассадата суох ыһан үүннэринэр.

Туттуллар органнара

Сибэккилээх корзината уонна сороҕор аллараа умнаһа суох ото. Сибэккилэрэ учгэйдик аһыллалларын көрөн, 5-6 хоно-хоно хомуйан иһиллэр. Хомуллубут ноготки корзиналарын чараас гына маарыла мөһөөччүккэ эбэтэр кумааҕыга тарҕатан куурдаллар. Күһүн сушильнай ыскааптарга эбэтэр оттуллар дьиэлэр батареяларын куурдуохха сөп.

Химическэй састааба

Ноготки сибэккилэригэр каротиноидтар (3% диэри), эфирдээх арыылар (0,02% диэри), сымалалар (3,4% диэри), салыҥнар (4% диэри), органическай кислоталар, дырысааҥкы курдук сымнаҕас календулин диэн веществолар, фитонцидтар, аскорбиновай кислота о.д.а; отторугар аһыы уонна дубильнай веществолар (календен, арнидиол, фарадиол), органическай кислоталар бааллар эбит. Сиэмэлэригэр сыалаах арыылар уоона алкалоидтар булуллубуттар.

Медицинаҕа туттуллуута

Медицина практикатыгар календула препараттарын дезинфекциялыыр уонна бактерициднай эмп быһыытынан сорох ыарыылары көбүтээччилэрэ, ордук стафилококктары, стрептококктары утары тутталлар. Бу препараттар ириҥэлээх бааһы, сааныгы, кутургуйаны, уокка буһууну эмтииргэ ордук туһалаахтар. Итилэри таһынан ангинаҕа, айах иҕэ сүһүрэн бааһырыытыгар, стоматикка, суон оһоҕос төрдө хайыта барарыгар (геморройга) аныыллар. Календула настойката харах ириҥэтин ыраастыырга: кэлтэһэҕэ, блефарикка, конъюктивикка олус көдьүүстээх (1 ч. нь. настойканы 1 ыст. ууга суурайаҕын). Календула препарат киин ньиэрбэ систематын уоскутар, хаан баттааһына үрдээһинин аччатар, сүрэх үлэтин тупсарар дьайыылааҕа быһаарыллыбыт. Календула препараттарын сорох сүрэх, быар уонна уөс таһаарар суоллар, суон оһоҕос ыарыыларыгар, куртах, синньигэс оһоҕос төрдө (12-типерстная кишка) сүһүрэн бааһырарыгар, климакстыыр кэмҥэ, хаан баттааһына үрдүүрүн эмтииргэ аныыллар. Гинекологияҕа 2%-наах календула настойкатын маатка эрозиятыгар уонна трихомонаднай кольпиттарга, суон оһоҕос ыарыытыгар микроклизма быһыытынан тутталлар. Календула сүһүрүүнү хаптатарын, микробу өлөрөрүн, ииктэтэр дьайыылааҕын иһин бүөр, хабах ыарыыларын эмтиирэ биһирэнэр. Итини таһынан үөс таһаарар, хаахтатар, хаан ыраастыыр, көлөһүн таһаарар дьайыылардаах. Календула народнай медицинаҕа киэҥник туттуллар. Ити от сибэккитин көөнньөһүгүн быар, оһоҕос ыарыыларыгар, рахикка иһэллэр. Тас баастарга ноготки көөнньөһүктэрин араас өлөрүү, сүһүрүү баастары, кутургуйаоары, модьууннары, үөннэри (бородавки), чэрдэри эмтииргэ тутталлар. Календула препараттара хаан баттаһына намыһах буоллаҕына, ордук соҕотохтуу, көөнньөһүгэ көҥүллэммэт. Таска туттарга буортута суох.

Литература

Басыгысова Анна Петровна. 2004 НКИ Бичик 2004. "Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ"