Киһи-аймах төрүттэниитэ

4 мөлүйүөн сыл ынараа өттүгэр Африкаҕа бастакы гоминиидтар (дьоҥҥо майгыннааччылар) баар буолбуттара. Кинилэр мастан түһэн сиргэ икки кэлин атахтарынан хаамар буолбуттара. Бу дьон билимҥэ автралопитектар диэн аатынан биллэллэр.

2-1 мөлүйүөн сыл ынараа өттүгэр эрдэтээҥи гоминиидтар (киһитиҥи эбисийээнэлэр) Илин Африкаҕа, Ява арыыга, Кытайга тарҕаммыттар, сабаҕалааһынан бу кэмҥэ уоту туттар буолбут буолуохтарын сөп.

1 мөлүйүөн - 400 тыһыынча сыл ынараа өттүгэр Homo erectus (Көнө киһи) диэн үөдүйэр. Бу киһи таас охсор тэриллэри туттар буолар. Европа сиригэр бу дьон олорбут сирдэрэ көстүбүтэ, онон баччаҕа Европаҕа тарҕаммыттар диэн сабаҕаланар.

400 000 - биһиги эрабыт 3000 сыл ынараа өттүгэр Homo sapiens Сахаара соҕуруу өттүгэр үөскүүр. Бу кэмнэргэ неандертааллар уонна "аныгы" көрүҥнээх дьон Азияҕа Месопотамияҕа ыаллыы олороллор. Европаҕа эмиэ ыаллыы олорбуттарын туһунан, баҕар булкуспут буолуохтарын туһунан сибидиэтэлистибэлэр баар курдуктар. Ол гынан баран неандертааллар суох буолаллар.

Биһиги эрабыт иннинэ 30 уонна 12 тыһыынча сыллар иһинэн дьоннор хайа хаспахтарыгар иҥин араас ойуулары оҥорбуттара билигин көстөр. Европаҕа мууһуруу кэмэ (ледник период). Бу кэмҥэ Хотугу Америкаҕа бастакы дьон баар буолаллар. Сабаҕалааһын быһыытынан Сибииртэн билигин Берингия диэн ааттанар силбэһигинэн сатыы кэлбиттэр.

Биһиги эрабыт иннинэ 13 уонна 9 тыһыынча сыллар ыккардыларыгар Азияҕа ыты дьиэтиппиттэр, Японияҕа бастакы туой иһиттэр оҥоһуллаллар. Сылыйыы саҕаланар, муус ууллар, муора таһыма үрдүүр. Билиҥҥи Чиили сиригэр бастакы дьиэлэр баар буолаллар - мастан уонна тирииттэн оҥоһуллубут.

Б.э. инн. 9 уонна 6 тыһыынча сыллар ыккардыларыгар тууру дьиэтитэллэр, Азияҕа сири оҥоруу үөдүйэр, Европаҕа таас үөстээх үҥүүлэри туттар буолаллар.

Б.э. инн. 6 уонна 4 тыһыынча сыллар ыккардыларыгар Африкаҕа билиҥҥи Сахаара кумах куйаар сиригэр наһаа сииктээх эбит, онон сүөһү иитии үөдүйбүт. Азияҕа атыы-эргиэн куораттара үөскээн бараллар, холобур Чатал Хүйүүк. Сири оҥоруу Илин Европаҕа тарҕанар.

Б.э. инн. 4 уонна 2 тыһыынча сыллар ыккардыларыгар Азияҕа гончарнай куруугу айаллар, бронзаны таҥастааһын саҕаланар. Арҕаа Европаҕа мегалииттэр - сүдү улахан таастар баар буолаллар. Миэксикэҕэ маис олордор буолаллар, Хотугу Америкаҕа атын үүнэйилэр эмиэ тарҕаналлар.

Б.э. инн. 2 тыһыынча сылтан биһиги эрабытыгар дылы - тимири киэҥник туттуу саҕаланар. Миэксикэҕэ ольмектар Америкаҕа бастакы бөдөҥ куораттары туталлар.