Киһи аата

Киһи аата өйүгэр-санаатыгар дьайыыны оҥорор.

Кэнники кэмҥэ эдэр көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара олус хойутаан ситэр буолан иһэр. Кинилэр тугу эмэни оҥороору гыннахтарына кыайан сөптөөх быһаарыыны ылыммакка, куруук сүбэһиккэ наадыйан иһэллэрэ олус элбээтэ. Эдэр ыччаттар бэйэлэрэ армияҕа этэҥҥэ сулууспалаан кэлэллэрэ улаханнык устугуран иһэр, ханна да сырыттахтарына көрүүтэ-истиитэ суох киһилии, улахан дьон курдук, кыайан сылдьыбаттар. Ити барыта армия олоҕо ыараан иһэриттэн буолбакка, эдэр дьон өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сайдыыларын таһыма хойутаан иһэриттэн тутулуктааҕа, төрөппүттэр оҕолорун аһара көрөн-истэн, үлэҕэ-хамнаска, тулуурдаах буолууга үөрэппэккэ, маанылаан, атаахтатан улаатыннараллара билиннэ.

Киһи аатын дорҕоонноро кини майгытын-сигилитин түстүүллэр диэн этиини кырдьаҕас, сайдыылаах омуктар бары билэллэр. Ордук бу үлэҕэ кинилэр таҥараларын дьиэлэрэ дириҥник ылсыһан үлэлээбиттэрэ тыһыынчанан сыл буолла. Ханнык ааттаах-суоллаах киһи майгына хайдах буолуохтааҕын, кинилэр үөрэтэн билэн туһана сылдьаллар. Кинилэр киһи майгынын билээри, төрөөбүт күнүттэн тутулуктаах гороскобун оҥорон эмиэ туһаналлар. Киһиэхэ аатын биэриини төрөөбүт күнүн кытта ыксары сибээстииллэрэ чахчы буолан тахсар.

Киһиэхэ аат биэриини былыргы сахалар икки сүһүөхтээн оҥороллоро биллэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө киирэн салгын кута сайдыар диэри, кистэлэҥ, кыра, таптал аатынан ааттыыллар. Маннык кистэлэҥ ааттааһыны кыра оҕоттон абааһыны муннараары оҥороллор. Ол кэнниттэн, оҕо майгына, кимиэхэ маарынныыра лаппа биллибитин кэннэ, дьэ биирдэ улахан киһи аатын биэрэн иҥэрэллэр.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн улаатыар диэри кыра, тапталлаах аатынан ааттыы сырыттахха, кини куруук, улаатан да баран кыра оҕо курдук санана сылдьыаҕа дииллэр. Оҕону мэлдьи «Саньканан» эбэтэр «Витегынан» ааттаан ыҥырдахха, бу киһиэхэ улахан киһи өйө олус хойутаан киириэҕэ диэн этэллэр. Итинник ааттааһынтан бу киһи ханнык да дьыалаҕа бэйэтэ быһаарыыны кыайан ылыммат буола үөрэнэн хаалыан сөп. Маннык үөрэммит киһи куруук атын киһи көрүүтүгэр наадыйар, туспа киһи этиитин улгумнук толоро үөрүйэх буолан хаалар уратыланар. Быһата хамаанданы эрэ туйгуннук толорооччу ылгын уол буола иитиллэр. Оҕо итинник өйө-санаата аатыттан тутулуктааҕын былыргы дьон билэннэр, хамначчыттарын уонна ылгын уолаттарын барыларын кыччатан ааттаан ыҥыраллар этэ. Kиһини бу курдук кыччатан ааттаатахха өйө-санаата уларыйарын, хаһан да улааппатын быһаарыыга нууччалар хаһан да өйдөммөт, акаары аҥардаах, сорук-боллур уолларын, «Ванькаларын» киллэриэххэ сөп.

Билигин үгүс төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕинэ улаханнык таптаабыта буоланнар наар кыра, таптал аатынан ыҥыраллар уонна оҕолоро улааппытын да кэннэ итинник ааттыылларын уларыппаттар. Маннык ааттааһын оҕону куруук намтата, кыччата сылдьар, куруук кини кыратын, мөлтөҕүн санатар уонна улахан киһи курдук толкуйдаан, быһаарынар өйө киирэрин лаппа бытаардар. Ити иһин бу киһи өйө-санаата салгыы сайдан барыытыгар кэһиллии, бытаарыы тахсар.

Киһи улаатан иһэн эмиэ бэйэтэ тугу эмэни бас билэн быһаарыан, оҥоруон баҕардаҕына даҕаны, ону оҥороругар эмиэ кимҥэ эмэ көрдөрүөххэ уонна сүбэлэтиэххэ наада буолан иһэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ куруук тэптэрэн, киһиргэтэн биэрэн иһиигэ үөрэттэххэ, тугу эмэ оҥороругар атын киһи көмөтө уонна сүбэтэ суох табыллыбат буолан хаалар. Ити иһин маннык үөрэтэн кэбиһиллибит эдэр киһи, салгыы олоҕор, атын киһи эппитин толоро сылдьарын ордорор буоларынан уратыланар. Ити курдук эдэр киһи улаатан истэҕинэ, бэйэтэ сөптөөхтүк быһаарыыны ылынар өйө хойутаан киириитэ, атын өйдөөх-санаалаах дьону батыһа сылдьарыгар тириэрдэр. Манна эдэр киһи дьылҕатыгар, түбэһэ түспүт сирдээн иһэр киһи сөптөөх дуу, сөбө суох дуу быһаарыыны биэрэриттэн улахан тутулуктаах буолуу кэмэ кэлэр. Бэйэлэрэ туох да быһаарыыны ылына үөрүйэҕэ суох эдэрдэр бастаан иһэр сирдьит киһилэриттэн, ханнык дьыаланы оҥоруохтаахтарын туһунан быһааран биэриитин хаһан да көрдөөбөттөр.

Бэйэлэрэ толкуйдаан быһаарыыны ылына үөрэммэтэх эдэр дьон атын киһи этиитин таах, туох да толкуйа суох, улгумнук толоро сылдьарга үөрэнэллэр. Итинник хамаанданы тук курдук толоро үөрэнэн хаалыылара олохторугар сыыһа суолга киирэн биэрэллэригэр тириэрдиэн эмиэ сөп.

Оҕолорго кыччатар, таптал ааттары биэрии, кинилэр улаатан истэхтэринэ, бириэмэтиттэн хойутаппакка эрэ, улахан киһи аатыгар уларытан бэриллиэхтээх. Ити аат уларыйан биэриитэ бэйэтэ, эдэр киһи өйө-санаата түргэнник ситэн, өйүн-төйүн булуна охсорун көҕүлүүрүн наадатыгар эрдэттэн уларыйара өссө ордук буолар.

Киһи аатын дорҕоонноро чуолкайдык этиллэр уонна иһиллэр буолаллара ордук. Ити дорҕооннор киһи майгытын-сигилитин, харахтерын хас аатын ааттаатах аайы чочуйан биэрэн иһэллэр. Өр кэмҥэ киһи истэ үөрэммит аата, кини майгынын уларытан аатыгар сөп түбэһэр гына оҥорон кэбиһэр. Киһи аата, иһиллэр дорҕоонноругар сөп түбэһэр суолталаах буолара наада.

Киһи бэйэтин аатын сирбэт буолара ордук дииллэр. Бэйэ аатын сирэн уларытыы, саҥа аат дорҕоонноругар үөрэнэн майгына эмиэ уларыйар буолан, киһи саҥа аатыгар олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Тулалыыр дьон, уруккуттан билэр киһилэрин саҥа аатыгар эмиэ хаттаан үөрэнэллэриттэн, аат уларыйбыта кинилэри ордук хаарыйар. Сорохтор ыҥыра үөрэммит ааттарынан син-биир ааттыы сылдьааччылар. Оччоҕуна саҥа ааттаах киһи эргэ аатын кыайан бырахпакка, хос аат курдук илдьэ сылдьарыгар тиийэр.

Сорох дьон бэйэ-бэйэлэригэр араас хос ааттары бэрсээччилэр. Итинник хос ааттыыры сөбүлээбэт киһи хаһан даҕаны ол аакка сөбүлэһэн, «Ээх» диэн эппиэттээбэтэ ордук. Оччоҕуна ханнык даҕаны хос аат киһиэхэ кыайан иҥмэт, көннөрү атын дьон саҥаларыгар эрэ кубулуйан хаалар. Киһи бэйэтэ сөбүлэһэн, ылынан кэбиспэтэҕинэ ханнык да тыл-өс киһиэхэ кыайан иҥмэт уратылаах.

Саха дьоно бэйэлэрин утумнааччылара хайа эмэ сиэннэриттэн баар буолуохтаахтарын билэллэр. Кинилэр ол иһин бэйэлэрин ааттарын маарынныыр сиэннэригэр биэриэхтэрин баҕараллар. Төрөппүттэр оҕолоругар аат биэрэллэригэр бэйэлэрин аймахтарын улахан бочуоттаах, олохторугар туох эмэ ситиһиини оҥорбут киһилэрин аатын биэрэргэ кыһаналлар. Бэйэлэрин олохторун дьоһуннаахтык олорбут дьон ааттара бэйэлэрэ саҥа киһини араҥаччылыыр ураты күүстэнэллэр. Ол күүстэрэ саҥа киһини олох ыарахаттарын этэҥҥэ туоруурга уонна итинник ааттаах киһи курдук олоххо ситиһиилэри оҥорорго ыҥыра сылдьаллар. (1,39).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.